Οκτώ νουβέλες και τέσσερα ανέκδοτα

Νουβέλες και ανέκδοτα διεκδικούν μέσα στο έργο του Ηροδότου μικρότερη ή μεγαλύτερη έκταση· διαμορφώνονται ως παρενθήκες στο περιθώριο της αφήγησης ή εισβάλλουν στην κοίτη της ιστορικής περιγραφής· τέλος, εκφέρονται στο πλαίσιο τριτοπρόσωπου αφηγηματικού λόγου, όταν, σπανιότερα, δεν αποτελούν μέρος κάποιας πρώιμης δημηγορίας.
Σαφής διάκριση νουβέλας και ανέκδοτου δεν είναι εύκολο να γίνει στο έργο του Ηροδότου. Ωστόσο η νουβέλα καταλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση, αρθρώνεται δραματατικά και συνεισφέρει, με τον σοβαρότερο χαρακτήρα της, στην ηροδότεια ανθρωπολογία. Το ανέκδοτο εξάλλου, συνοπτικότερο, σχολιάζει κυρίως κάποιο γεγονός, διατηρώντας ένα τόνο περιστατικό και κάποτε ευτράπελο.

ΚΡΙΤΙΚΗ

Είκοσι συναπτά χρόνια χωρίζουν την παρούσα δεύτερη έκδοση του Ηροδότου του καθηγητή Δ.Ν. Μαρωνίτη από την έκδοση του 1981 και όπως είναι φυσικό πολλά έχουν έκτοτε αλλάξει. Στην πολιτική (η λ. «αλλαγή» αυτά τα χρόνια αρχίζει να αποκτά τη νέα, διακεκριμένη της σημασία), στη λογοτεχνία, στην αισθητική και στην ηθική μας, για να περιορισθούμε στα βασικά. Τα χρόνια εκείνα φαινόταν πως κάτι όντως πάει να αλλάξει. Και άλλαξαν αλήθεια πολλά, μερικά όμως υπερέβησαν τη φύση τους και μεταλλάχθηκαν με τρόπο αφύσικο. Η επανέκδοση συνεπώς του βιβλίου αυτού, εμπλουτισμένη με νέο υλικό, αναγκαστικά μας επαναφέρει στη δημιουργική ορμή εκείνων των χρόνων, που χάθηκε καθ' οδόν. Γι' αυτό και η σημασία του βιβλίου δεν περιορίζεται στο υλικό του, στην εγνωσμένη και δοκιμασμένη ποιότητά του- γίνεται (στον βαθμό που ένα βιβλίο μπορεί να το καταφέρει) κριτήριο της πνευματικής μας δραστηριότητας, και όχι μόνο.
Συγκρίνοντας τη δεύτερη με την πρώτη έκδοση του Ηροδότου είμαστε στην ευχάριστη θέση να διαπιστώσουμε πώς ένα βιβλίο, που λογικά είχε «κλείσει» πριν από 20 χρόνια, μπορεί και επανεμφανίζεται τόσο νέο και τόσο θελκτικό, που, ενώ ερεθίζει τη νοσταλγία μας, μας αποζημιώνει με τη νέα του παρουσία. Το υλικό έχει αβγατίσει αλλά η ποιότητα του βιβλίου παραμένει σταθερή, για να μην πούμε πως τώρα είναι που έσχεν την αυτού φύσιν. Οι αρχικές επτά Νουβέλες έγιναν, με τον Διάλογο Κροίσου - Σόλωνα, οκτώ. Τα τρία Ανέκδοτα έγιναν, με τις γοητευτικές ιδιαιτερότητες των Αιγυπτίων, τέσσερα. Τα τρία Δοκίμια, εξαιρετικές δοκιμές φιλολογικού και κριτικού λόγου, έγιναν πέντε, η βιβλιογραφία της μιάμισης σελίδας τώρα φτάνει τις οκτώμισι. Ακόμη και το παλαιό γνώριμο εξώφυλλο επαναχρησιμοποιείται στη νέα έκδοση, αλλά δεν είναι το ίδιο. Η έκδοση του 1981 είχε τιμηθεί με το Α/ Βραβείο στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου της Λειψίας. Είναι καιρός, πιστεύουμε, να θεσπισθεί και εδώ ένα Βραβείο για την εμφάνιση και την τυπογραφική ποιότητα των βιβλίων.
Ο Δ.Ν.Μ. δεν ασχολείται πρώτη φορά με το έργο του γοητευτικού ιστορικού και μεγάλου μάστορα της αφήγησης. Η διδακτορική διατριβή του (1962) και η διατριβή επί υφηγεσία έχουν αντικείμενο τον Ηρόδοτο και πολυτιμότατη (αλλά φευ μόνη ακόμη) εξακολουθεί να είναι η «Κλειώ» του (Γκοβόστης, 1966). Στο βιβλίο αυτό ο Δ.Ν.Μ. επιλέγει να μεταφράσει και να σχολιάσει ορισμένα «μέρη ή μόρια της Ιστορίας του [Ηροδότου], που ποτέ δεν αυτονομούνται και δεν καταργούν την ενότητα της ιστορικής αφήγησης, μολονότι διεκδικούν [...] μέσα στο σύνολο του έργου μια διακριτική ταυτότητα», όπως γράφει. Αυτά τα αφηγηματικά «μέρη ή μόρια» είναι οι γνωστές παρένθετες δραματικές αφηγήσεις, ή παρενθήκες, που αφθονούν στο κείμενο του ιστορικού. Η διαίρεση των αφηγήσεων αυτών σε «Νουβέλες» και «Ανέκδοτα» είναι καταχρηστική, το ίδιο και η συναφής ορολογία (ειδικά ο όρος «νουβέλα» έχει πολυσυζητηθεί), αλλά οπωσδήποτε βοηθά. Οι «Νουβέλες» πάντως είναι εκτενέστερες από τα «Ανέκδοτα», έχουν πολλαπλές σημασίες (συστατικές, αιτιολογικές, παραινετικές και ιστορικές) και με τη δραματικότητα που τις διέπει συνεισφέρουν εξαιρετικά στη γνώση της ηροδότειας ανθρωπολογίας. Τα βραχύτερα «Ανέκδοτα» έχουν χαρακτήρα μάλλον περιστατικό και ενίοτε ευτράπελο, χωρίς όμως να υπολείπονται σε ένταση και γοητεία.
Τι κομίζει ή, μάλλον, τι έχει κομίσει ο Δ.Ν.Μ. με το παρόν βιβλίο στις γνώσεις μας για τον Ηρόδοτο; Στον περιορισμένο χώρο που διαθέτουμε θα προσπαθήσω να απαντήσω συνοψίζοντας συνάμα ορισμένα σημεία μιας παλαιότερης κριτικής μας («Καθημερινή», 14-1-1982).
Θα ξεκινήσω προτάσσοντας το τελικό μου συμπέρασμα. Πιστεύω πως ο κύριος χαρακτήρας του παρόντος βιβλίου είναι συστατικός. Ο Δ.Ν.Μ. παρουσιάζοντας αυτές τις γοητευτικές ιστορίες του Ηροδότου αποσκοπεί να μας συστήσει τον Ιστορικό με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο ο Γιώργος Σεφέρης θέλησε να μας γνωρίσει τον Πλάτωνα μεταφράζοντάς μας ορισμένους από τους διάσημους μύθους του φιλοσόφου. Καθώς τα παραμύθια και οι παραβολές ακούγονται «γλυκότερα», αυτή η συστατική μέθοδος φέρνει πάντα καλά αποτελέσματα, ιδίως αν οι τρόποι της είναι απλοί και η ποιότητα υψηλή. Θεωρώ πως η σύσταση (και μάλιστα σε ένα ευρύτερο κοινό) κάποιου συγγραφέα (αρχαίου ή νεότερου) είναι έργο ιδιαίτερα δύσκολο, όμως αν επιτύχει πρέπει να επαινεθεί. Δεν μπορώ να σκεφθώ πολλούς έλληνες φιλολόγους ή μελετητές που κατάφεραν να μας γνωρίσουν κάποιον συγγραφέα τόσο αποτελεσματικά, ώστε το όνομά τους να μένει άρρηκτα πλέον συνδεδεμένο με το όνομα του εν λόγω συγγραφέα. Πάντως ο Δ.Ν.Μ. είναι ένας από αυτούς.
Τα Πέντε δοκίμια για τον Ηρόδοτο είναι, πιστεύω, (μαζί με την εκτενή εισαγωγή της «Κλειώς») ό,τι καλύτερο διαθέτουμε στη γλώσσα μας τόσο για τον αφηγηματικό τρόπο του ιστορικού όσο και για τα κύρια θέματα που διατρέχουν την εξιστόρησή του. Ο Μαρωνίτης κάνει και εδώ αυτό που οφείλουν να κάνουν οι φιλόλογοι με τα κλασικά κείμενα: προσλαμβάνει, άρα και απολαμβάνει το κείμενό του ως ζώσα λογοτεχνική ύλη. Σε τούτο ο Δ.Ν.Μ. στάθηκε δάσκαλος πολλών και η επιτυχής εμπλοκή του με κείμενα της νεότερης λογοτεχνίας δεν είναι τίποτε άλλο παρά εφαρμογή της ίδιας μεθόδου που εφαρμόζει και στους κλασικούς συγγραφείς. Διατρέχει όλα τα στάδια της «γραμματικής εμπειρίας» που μας προτείνει ο αρχαίος Γραμματικός και οδηγείται τελικά στην κρίσιν, στην ερμηνεία του κειμένου, ο δη κάλλιστόν εστι πάντων των εν τη τέχνη. Το κόλπο είναι απλό γι' αυτό και δύσκολο: δεν παραπλέει περιγραφικά το κείμενό του, αλλά το διαπλέει.
Όταν μάλιστα χρειάζεται κάνει και μακροβούτι. Αυτό που κάνει με τον Ηρόδοτο το έχει κάνει στα βιβλία του για τον Όμηρο και το έχει εφαρμόσει στον Καβάφη, στον Σεφέρη, στον Ελύτη και άλλους. Δεν υπάρχει χώρος για να δώσω παραδείγματα αυτής της συνεχούς ερμηνευτικής κατάδυσης και ανάδυσης, όμως είμαι βέβαιος πως ο αναγνώστης θα καταλάβει τι εννοώ.
Θα μπορούσα, τέλος, να συστήσω το βιβλίο μόνο για τη μετάφρασή του, δηλαδή για τη μορφή και την ποιότητα του νεοελληνικού αφηγηματικού λόγου που προτείνει ο Δ.Ν.Μ. Δεν γνωρίζω πόσοι νεοέλληνες πεζογράφοι καταδέχονται τα κλασικά μας κείμενα. Αλλά καλό θα τους κάνει, πιστεύω, να διαβάσουν προσεκτικά αυτή τη μετάφραση. Γιατί πέρα από τον ιδιοφυή τρόπο με τον οποίο ο Ηρόδοτος εκφέρει το «θερμό» και «ψυχρό» υλικό του, εκθέτει δηλαδή την τρέχουσα ιστορία μαζί με τις ποικίλες υποδοχές που την συγκρατούν, διαθέτει αυτή την αφηγηματική ανάσα που τον κάνει ξεχωριστό στους αιώνες.
Χρησιμοποιώντας την ίδια μεταφορά για τον βαθύ λόγο του Ηροδότου και τον δύτη μεταφραστή, έγραφα παλαιότερα πως κατά τη μεταφραστική διαδικασία ο Δ.Ν.Μ. «αναδύεται συνεχώς με τα χέρια γεμάτα από ρυθμούς και ακούσματα της ηροδότειας αφήγησης, από στέρεα σχήματα και τρόπους του παραδοσιακού αφηγηματικού τρόπου [...] από λέξεις κλειδιά, που είτε μεταγράφτηκαν αυτούσιες, είτε ανακατασκευάστηκαν σύμφωνα με το λεκτικό κοίτασμα του ιστορικού και την ερμηνεία της ηθικής και της κοσμολογίας του. Το κυριότερο: ο μεταφραστής παίρνει ισόχρονες ανάσες με εκείνες που κρατούσε ο ιστορικός, όταν επόντιζε τον λόγο του». Συστήνω λοιπόν αυτόν τον αφηγηματικό λόγο και ρυθμό (πρωτότυπο ή μεταφρασμένο) σε πεζογράφους και αναγνώστες και είμαι σίγουρος ότι πολύ θα ωφεληθούν. Πιστεύω μάλιστα πως τα αρχετυπικά θέματα τα οποία στοιχειώνουν αυτές τις ιστορίες (ο θάνατος, ο έρωτας, η εξουσία και η υπεροψία της, ο πλούτος, ο θεϊκός φθόνος κ.ά.) και αυτός ο οικονομημένος και συνάμα «άγριος» και ακονισμένος λόγος, που τις διεκπεραιώνει, συνιστούν μια πεζογραφία που θα την ονόμαζα «ολοκληρωτική». Απέναντι σε αυτού του είδους τη γραφή η παραγόμενη σήμερα πεζογραφία μας φαίνεται, σε μεγάλο μέρος, άνοστη και πληκτική. Υπό αυτή την έννοια συστήνω το βιβλίο του Δ.Ν.Μ. και ως υψηλό δείγμα πεζού λόγου.

Γιώργης Γιατρομανωλάκης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-09-2001