Από τον Μωυσή στον Μωάμεθ

Το κοινό ταξίδι Εβραίων, Χριστιανών και Μουσουλμάνων,
που οι φονταμενταλιστές προτιμούν να το αρνούνται.


Ένα ανατρεπτικό ιστορικό έργο που καταγράφει τη διαδοχική εξέλιξη των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών –του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Μωαμεθανισμού– βάσει φιλολογικών και αρχαιολογικών πηγών.

Το ταξίδι αυτό μας παρουσιάζει πώς αναπτύχθηκαν οι τρεις θρησκείες πάνω σε έναν κοινό άξονα: πώς ο Ιουδαϊσμός εξελίχθηκε από τον πρωτόγονο μονοθεϊσμό της Μεσοποταμίας, πώς ο Χριστιανισμός γεννήθηκε σε μια κρίση του Ιουδαϊσμού και πώς το Ισλάμ ήταν ταυτόχρονα αποδοχή και αντίδραση στον Ιουδαϊσμό των ραββίνων και την έξαρση της βυζαντινής Ορθοδοξίας του 6ου μ.Χ. αιώνα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν και ο Ζαν Πιερ Ισμπούτς σπούδασε λογοτεχνία, το ενδιαφέρον του για την τέχνη του λόγου μοιάζει να έχει μετουσιωθεί εξ ολοκλήρου σε έρωτα για τα θρησκευτικά κείμενα και την Ιστορία των θρησκειών. Στο παρόν βιβλίο επιχειρεί να διερευνήσει τους κοινούς τόπους των τριών μονοθεϊστικών σχημάτων (ιουδαϊσμού, χριστιανισμού, μωαμεθανισμού) και τη διαδοχική τους εξέλιξη μέσα στο χρόνο, απαντώντας έμμεσα στην παθολογία της μισαλλοδοξίας και στους περιορισμούς της θρησκευτικής εμμονής των φονταμενταλιστών.

Ο Ισμπούτς προσπαθεί να κινηθεί με τρόπο επιστημονικό, εστιάζοντας στην ίδια την Ιστορία και επιχορηγούμενος από τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις των τελευταίων ετών, ώστε να συγκροτήσει μια ισχυρή πραγματολογική βάση στήριξης του θέματος που επεξεργάζεται. Εντούτοις, κύριες πηγές του παραμένουν η εβραϊκή Βίβλος, η χριστιανική Καινή Διαθήκη και το Ιερό Κοράνιο του Ισλάμ, τα οποία, ως κείμενα, κατά κανέναν τρόπο βεβαίως δεν συνιστούν θετική επιστήμη. Ωστόσο, ο συγγραφέας επιμένει ότι ακριβώς λόγω των τελευταίων επιστημονικών ερευνών που έχουν φέρει στο φως νέα δεδομένα, η αναυθεντικότητα των θρησκευτικών «μύθων», σε πλείστες περιπτώσεις, έχει αντικατασταθεί από μια αλήθεια με ιστορικό κύρος. Ταυτοχρόνως, κατά την προσέγγιση των θρησκευτικών κειμένων, όταν ο ίδιος θεωρεί ότι το πράγμα παραείναι «μεταφυσικό», αναλαμβάνει να διαλύσει το «μύθο», για να τον αντικαταστήσει με μια πιο ορθολογική θέση.

Ο Πατριάρχης Αβραάμ εγγράφεται ως ο πατέρας των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών. Από αυστηρά ιστορική σκοπιά, οι επιστήμονες διαφωνούν για τη γνησιότητα της ύπαρξής του. Οι περισσότεροι τον θεωρούν σύμβολο της βαθμιαίας διείσδυσης των νομάδων της Μεσοποταμίας στη Χαναάν, μετά την πτώση της 3ης δυναστείας της Ουρ και πριν από την εδραίωση της Βαβυλωνιακής Ειρήνης. Ωστόσο το πρόσωπό του συνδέεται με την οριστική μεταστροφή της θρησκευτικής αντίληψης και την εδραίωση του Ενός Θεού.

Ο Ισμπούτς εκκινεί από τον Αβραάμ, για να καταγράψει όλη την ιστορική διαδρομή των Εβραίων και την ίδρυση της θρησκείας του Ελ (του ενός Θεού) η οποία -κατά τη γνώμη του- σταδιακά εντάσσεται και στις αιγυπτιακές αιρέσεις. (Σημειώνω εδώ ότι ο συγγραφέας φαίνεται να αγνοεί τις τελευταίες επιστημονικές ανακαλύψεις, σύμφωνα με τις οποίες ο μονοθεϊσμός αποδίδεται στον αιγυπτιακό πολιτισμό -στη βασιλεία του Ακενατόν και ίσως ακόμη πιο πριν.) Ετσι, διαμέσου των θρησκευτικών κειμένων, αλλά και με την υποστήριξη της αρχαιολογικής σκαπάνης, παρακολουθούμε την περιπέτεια των εβραϊκών νομαδικών φυλών έως την εποχή της σύστασής τους σε έθνος και την εμφάνιση του χριστιανισμού.

Αναφερόμενος διεξοδικά στο χριστιανισμό και τις διαδοχικές φάσεις της εξάπλωσής του στην Ιουδαία, στην Ελλάδα, στη Ρώμη και στην ευρύτερη Ανατολή, ο Ισμπούτς καταλήγει στη θεοκρατία του Βυζαντίου. Η εκκλησιαστική ζωή, η ίδρυση της ιερατικής ιεραρχίας, οι αιρέσεις, τα δόγματα, οι σύνοδοι, οι σχέσεις με τους Αραβες και τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, προσεγγίζονται με αυστηρά ιστορικά κριτήρια, αλλά και με την παράθεση πολλών προσωπικών επισημάνσεων.

Οσον αφορά τον Ιησού, ο συγγραφέας σημειώνει ότι δεν τον θεωρεί πολιτικό πρόσωπο, ούτε πιστεύει πως ο λόγος του μετέφερε κάποιο πολιτικό μήνυμα. (Ισως διότι αδυνατεί να συνδέσει την πολιτική, σαν «εξωτερική» -κοινωνική- διαδικασία, με τις προϋπάρχουσες δομές της συνείδησης, οι οποίες, ενώ εστιάζουν σ' ένα απολύτως «εσωτερικό» -πνευματικό- κέντρο, ταυτοχρόνως παράγουν κοινωνικό δυναμικό.) Παρά ταύτα, μιλάει για «το κίνημα του Ιησού», θέτοντάς το σε αντιστοιχία με τη δράση των «ακτιβιστών» της εποχής εκείνης.

Ο Ιησούς, κατά τον Ισμπούτς, ήταν ένας μεταρρυθμιστής, σε μια περίοδο αλλεπάλληλων κρίσεων για την κοινωνική και θρησκευτική συνοχή των Εβραίων. Ο ίδιος, κινήθηκε προς την κατεύθυνση του Ιερεμία, ο οποίος είχε ήδη προτείνει μια νέα αντί-ληψη του Θεού, μια εικόνα αγαθότητας και ηπιότητας που απείχε πολύ από το παλαιό μοντέλο του άκαμπτου Γιαχβέ. Ο Ιησούς έκανε το επόμενο βήμα: δίνοντας έμφαση στα δόγματα του Δευτερονομίου, έθεσε την ευσπλαχνία στον πυρήνα της ιουδαϊκής αναμόρφωσης, γκρεμίζοντας έτσι από τη βάση της την παράδοση του «εξοργισμένου Θεού» και ζητώντας από την εβραϊκή κοινότητα να θεραπεύσει «εκ των έσω» τον εαυτό της.

Για να στοιχειοθετήσει την απόδειξη της ύπαρξης του Χριστού, ο Ισμπούτς καταθέτει τις μαρτυρίες ιστορικών της εποχής, των Ρωμαίων Σουητώνιου και Τάκιτου και του Ιουδαίου Φλάβιου Ιώσηπου. Προσπαθεί επίσης να απαλλάξει την Ιουδαϊκή κοι-νότητα από την ευθύνη της θανάτωσης του Χριστού, επιμένοντας ότι, σύμφωνα με πηγές που επιβεβαιώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, οι εβραίοι είχαν επίσημη δικαιοδοσία να θανατώνουν όποιον «αρνητή» έμπαινε στο Ναό κι επομένως, αν επιθυμούσαν να βγάλουν απ' τη μέση τον Ιησού, θα το είχαν κάνει μόνοι τους, χωρίς να χρειαστεί η μεσολάβηση του Ηρώδη. (Θα αντιπαρέθετε κανείς στο εν λόγω επιχείρημα τις ίδιες τις εκτιμήσεις του συγγραφέα για τη συγκεκριμένη περίοδο αποσταθε-ροποίησης και κρίσης της ιουδαϊκής θρησκευτικής ηγεσίας, κάτι που μάλλον δικαιολογεί όχι μόνο την αδυναμία αποτελεσματικών χειρισμών, αλλά και τη μετάθεση της ευθύνης στην επίσημη ρωμαϊκή εξουσία.)

Η ουσιαστική αρωγή του Ισμπούτς προς τον αναγνώστη συνίσταται, νομίζω, όσον αφορά την αποσαφήνιση της Χριστικής κοσμοαντίληψης, η οποία τόσο έχει παρερμηνευτεί στη διάρκεια των αιώνων από τα θρησκευτικά δόγματα, τους θεολόγους και τους ίδιους τους θρησκευόμενους. Αναφέρομαι στην αποσύνδεση της έννοιας της «Βασιλείας του Θεού» από την αντίληψη μιας θεοκρατικής ουτοπίας. (Ο Μάρτιν Μπούμπερ, σε επιστολή του προς τον συγγραφέα Φραντς Βέρφελ, σημειώνει: «Η Βασιλεία του Θεού [...] δεν είναι μια εκτός του κόσμου τούτου παρηγοριά, ούτε μια ασαφής ουράνια μακαριότητα. Είναι η τέλεια ζωή του ανθρώπου με τον άνθρωπο».) Κοντολογίς, γίνεται ξεκάθαρο εδώ, ότι η «θεϊκή τάξη των πραγμάτων» εδράζει στην οικεία σφαίρα των ανθρωπίνων σχέσεων και ότι η χάρις δεν παραμένει στον ουρανό (σ' ένα αβέβαιο «επέκεινα») αλλά στην εσωτερική ζωή κάθε ανθρώπινης συνείδησης που επιθυμεί την πνευματική αναμόρφωσή της.

Σύμφωνα με την ισλαμική παράδοση, το γενεαλογικό δέντρο του Μωάμεθ (όπως ακριβώς και του Ιησού) έχει κι αυτό τη βάση του στον Αβραάμ. Ο κλάδος του Ισμαήλ (γιου του Αβραάμ και της Αγαρ, η οποία εκδιώχθηκε στην έρημο) αναπτύχθηκε παράλληλα με τον εβραϊκό κλάδο, με απόληξη τον Μωάμεθ κι ένα συμπυκνωμένο βίωμα παγανιστικής λατρείας. Ωστόσο, ο Μωάμεθ φαίνεται ότι εντυπωσιάστηκε από την ηθική διαύγεια του μονοθεϊσμού με αποτέλεσμα να προσχωρήσει σ' αυτόν, εγκαταλείποντας οριστικά τον παγανισμό. Ετσι, διαμέσου της νέας θρησκείας, το πρώιμο Ισλάμ (όπως νωρίτερα η αρχαία Ιουδαία) επικεντρώθηκε στον εθνικό προορισμό του, υπό την καθοδήγηση του Ενός Θεού.

Ο Μωάμεθ άντλησε και από τις δυο μεγάλες παραδόσεις -από τους Ιουδαίους τους Νόμους και την αυστηρότητα των καθημερινών οδηγιών διαβίωσης, από τους χριστιανούς την αγάπη προς τον πλησίον και την κοινωνική δικαιοσύνη. (Ας σημειωθεί ότι η μορφή του Ιησού ενέπνευσε για πολλούς αιώνες την ισλαμική φιλολογία.) Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, αναφέρονται διεξοδικά οι σχέσεις των μωαμεθανών με τους υπόλοιπους πληθυσμούς, αλλά και οι θρησκευτικοί πόλεμοι, οι συγκρούσεις, και η επεκτατική πολιτική του Μωάμεθ, η οποία συνεχίστηκε με τον ίδιο ζήλο από τους διαδόχους του.

Ο Ισμπούτς, κατά κύριο λόγο, ανιχνεύει στην Ιστορία των θρησκειών τη ρεαλιστική διάσταση των γεγονότων, προσπαθώντας να στοιχειοθετήσει «αποδείξεις» για τις προσωπικές του αποτιμήσεις. Γι' αυτόν, τα θρησκευτικά κείμενα είναι ευκαιρίες για μια αξιολόγηση της ανθρώπινης εμπειρίας, αλλά και για εμβάθυνση στις περιόδους εκείνες της ανθρωπότητας κατά τις οποίες διαμορφώθηκαν νέα πεδία μέσα στη συνείδηση, εξισορροπώντας το «φυσικό» με το «ηθικό». Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εγχείρημά του να επιτύχει τη συναρμογή των δυο παραδόσεων -ιουδαϊσμού και ισλαμισμού- καταθέτοντας μια σύμπλευση χωρίων της Βίβλου και χωρίων του Κορανίου, γεγονός που ρίχνει άπλετο φως στην κοινή πνευματική καταβολή των εν λόγω θρησκειών.

Το ανά χείρας βιβλίο, χωρισμένο σε τέσσερις μεγάλες ενότητες, βρίθει πληροφοριών, ανθρωπολογικών παρατηρήσεων και επισημάνσεων, πολλές εκ των οποίων φτάνουν ώς εμάς μέσω της παράθεσης απόψεων άλλων μελετητών, καθότι ο Ισμπούτς καλεί διαρκώς εις επικουρία τον επιστημονικό λόγο. Σημαντική πηγή αποτελούν και οι κατ' εξοχήν ιστορικές καταγραφές, οι προερχόμενες άλλοτε από ασσυριακές πλάκες, άλλοτε από τους αρχαίους Ελληνες και Ρωμαίους συγγραφείς και άλλοτε από τα συγγράμματα της προϊσλαμικής εποχής. Πάντως, από όλα όσα έχει περισυλλέξει ο συγγραφέας, γίνεται φανερό ότι η διαμόρφωση των μονοθεϊστικών δογμάτων υπήρξε μείζον ζήτημα για τους λαούς τις αρχαιότητας και τις ιστορικές ζυμώσεις των εθνοτήτων σε σχέση με κάθε πτυχή του βίου τους.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/08/2007