Θηρία χωρίς πατρίδα

Κριτική:

Ο πρωτοεμφανιζόμενος Νιγηριανός Ουζοντίνμα Ιγουεάλα κάνει την έκπληξη

«“Στρατιώτη σκότωνε”, τραγουδούσα»

Νιγηριανός που γεννήθηκε στις ΗΠΑ και ζει σήμερα στη Νιγηρία, γόνος διπλωματών, ο 25χρονος Ουζοντίνμα Ιγουεάλα έγραψε το «Θηρία χωρίς πατρίδα» με το που αποφοίτησε από το Χάρβαρντ, και αμέσως απέσπασε τα πρώτα του βραβεία. Το μυθιστόρημά του μιλάει για τους αθώους που σκοτώνουν για να μη σκοτωθούν
ΑΦΡΙΚΗ, ΣΗΜΕΡΑ. ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. ΕΝΑ ΑΓΟΡΙ ΑΝΑΓΚΑΖΕΤΑΙ
ΝΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ.
ΕΠΙΛΕΓΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ, ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΜΙΑ
ΟΜΑΔΑ ΑΝΤΑΡΤΩΝ. ΩΜΗ ΒΙΑ, ΘΑΝΑΤΟΣ. ΑΣΤΟΛΙΣΤΗ ΑΦΗΓΗΣΗ,
ΓΛΩΣΣΑ ΛΕΠΙΔΙ. ΕΝΑΣ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
ΔΙΝΕΙ ΦΩΝΗ ΣΕ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΜΕΤΡΗΤΑ ΠΑΙΔΙΑΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ
ΤΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ. ΓΡΟΘΙΑ ΣΤΟ ΣΤΟΜΑΧΙ
Το καλοκαίρι του 2006 επισκέφθηκα τη Ρουάντα, με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα. Με κάλεσαν να παρακολουθήσω από κοντά το έργο τους και να γράψω γι΄ αυτό στον «Ταχυδρόμο», όπως έκαναν και άλλοι συγγραφείς, στο πλαίσιο μιας εξωστρεφούς εκστρατείας της ΜΚΟ. Θέμα μου: η σεξουαλική κακοποίηση νηπίων και παιδιών. «Σκέψου αν θέλεις να τα δεις αυτά», προειδοποίησαν αγαπημένοι άνθρωποι. Τα πολιτισμένα μας αντανακλαστικά αποδεικνύονται ιδιαζόντως ευαίσθητα, όταν το μαχαίρι φτάνει στο κόκαλο. Η Αφρική, σε αρκετές περιπτώσεις, αποδεικνύεται ένα ιδιότυπο μέτρο για τις ανοχές, τις αντοχές και τους φόβους μας.
Ο Ουζοντίνμα Ιγουεάλα είναι Νιγηριανός. Γεννήθηκε στις ΗΠΑ, αποφοίτησε από το Χάρβαρντ. Είκοσι πέντε ετών σήμερα, ζει στη Νιγηρία. Έχει εργαστεί για την αποκατάσταση παιδιών-στρατιωτών στην πατρίδα του. Το βιβλίο του Θηρία χωρίς πατρίδα εκδόθηκε το 2005. Ο εικοσιτριάχρονος, τότε, πρωτοεμφανιζόμενος συγγραφέας έκανε την έκπληξη. Απέσπασε ενθουσιώδεις κριτικές από ακαδημαϊκούς και συγγραφείς. Βραβεία και διακρίσεις (Α΄ βραβείο μυθιστορήματος 2006 της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών, Βραβείο Υoung Lions 2006 της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Νέας Υόρκης, Α΄ Βραβείο Μυθιστορήματος 2006 των «Los Αngeles Τimes»).

Φρικτά γεγονότα

Η ιστορία έχει ως εξής: ο Άγκου ζει ευτυχής στο χωριό του, ώσπου ξεσπά εμφύλιος πόλεμος. Ο πατέρας του δολοφονείται, η μητέρα και η αδελφή του εξαφανίζονται, η ζωή που ξέρει τελειώνει. Όταν επελαύνει μια ομάδα ανταρτών, ένας συνομήλικος του Άγκου, ο Στρίκα, τον ξετρυπώνει από την κρυψώνα του. Ο Κομαντάτ, αρχηγός των ανταρτών, τον καλεί να διαλέξει. Θα τους ακολουθήσει ή θα πεθάνει; Ο Άγκου διαλέγει τη ζωή. Μεταλλάσσεται σε παιδί-στρατιώτη. Βία, πόνος, θάνατος. Ο Άγκου συνηθίζει σε όλα. Συμμετέχει. Βιάζει, βιάζεται. Υποδέχεται τη βία και την ασκεί.
Αυτές οι ιστορίες, ιστορίες που βασίζονται σε φρικτά γεγονότα, διηγήσεις ωμής βίας, αφηγήσεις αστόλιστου πόνου αποτελούν επικίνδυνο συγγραφικό υλικό. Στην αρχή φαίνεται εύκολο να τις αξιοποιήσεις λογοτεχνικά. Είναι τόσο ισχυρές από μόνες τους, εκπυρσοκροτούν στο στομάχι. Εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος. Η πανίσχυρη πράξη, ο σκοτεινός γκρεμός, ο αισθηματικός πυρετός, ο ανθρώπινος πόνος είναι ευπαθή λογοτεχνικά υλικά. Όταν μπαίνουν σε λόγια, συνήθως σμικρύνονται, αποδυναμώνονται. Μοιάζουν αχνή παρτιτούρα της πραγματικότητας, με μπουρμπουλήθρες ρητορικής. Όταν το περιεχόμενο είναι εκρηκτικό, η μορφή συνήθως υπολείπεται- κι αυτό έχει τις συνέπειές του.
Ο Ιγουεάλα δεν πέφτει στην παγίδα. Απίστευτο, αν συνυπολογίσει κανείς τη νεαρή του ηλικία και το υποτιθέμενο έλλειμμα πραγματολογικής και συγγραφικής εμπειρίας. Ο συγγραφέας εφευρίσκει μια φωνήλεπίδι. Πανίσχυρη από την πρώτη γραμμή. Αστόλιστη, καίρια, ωμή- σχεδόν εμπράγματη. Περιέχει τα γεγονότα, δεν τα ονομάζει. Έτσι λοιπόν, με ένα φρενήρη, εμπύρετο αφηγηματικό ρυθμό, σε ένα πανταχού παρόντα και εκρηκτικό ενεστώτα, ο Άγκου αφηγείται την ιστορία του. Μέσα στο εφιαλτικό εμπόλεμο παρόν, σχηματίζονται θύλακες ειρηνικού παρελθόντος, το οποίο συχνά αποδίδεται με ενεστωτικό χρόνο.

Κοφτό τέμπο

Η ιδιόλεκτος του Άγκου, η παρατακτική σύνδεση, το κοφτό τέμπο, ο τρόπος που οι μικρές προτάσεις χαράσσουν τα συμβάντα και σκάνε σαν χειροβομβίδες στα χέρια του αναγνώστη αποδεικνύεται δαιμόνια συγγραφική επιλογή. Ο Ιγουεάλα δεν αφηγείται μια ιστορία. Συντονίζει τα γεγονότα σε μια φωνή, τη φωνή τους. Όσο περνούν οι σελίδες, αυτή η φωνή δεν αποδεικνύεται διόλου μονότονη, δεν κουράζει με την υψηλή τάση της. Το αντίθετο. Αποδεικνύεται ιδεώδες όχημα, πανίσχυρο εργαλείο. Η συντακτική δομή καταστρέφεται, αναστρέφεται, πατάει με τα δυο πόδια στο τσιμέντο της εμπειρίας. Οι σκηνές βίας αποκτούν σκοτεινό βάθος. Συμβαίνουν εδώ και τώρα, μπροστά στα μάτια μας. Χωρίς ιδεολογική επικάλυψη, σχεδόν αταβιστικά. Η ιδεολογία- και η ηθική, η διάκριση του καλού από το κακό- έπονται. Αυτός ο ορυκτός λόγος κολλάει πάνω σε ορυκτές πράξεις.

ΔΕΝ ΞΕΡΕΙ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ

Ο νεαρός ήρωας του βιβλίου, Άγκου, ζει ευτυχής στο χωριό του, ώσπου ξεσπά εμφύλιος. Η ζωή που ξέρει τελειώνει. Ο αρχηγός των ανταρτών τον καλεί να διαλέξει. Θα τους ακολουθήσει ή θα πεθάνει; Ο Άγκου διαλέγει τη ζωή. Μεταλλάσσεται σε παιδίστρατιώτη. Βία, πόνος, θάνατος, ο Άγκου θα τα συνηθίσει όλα
«Κάθε μέρα μιλάω με την Έιμι. Είναι μια λευκή γυναίκα από την Αμερική και ήρθε εδώ για να βοηθήσει ανθρώπους σαν εμένα. (...) Αλλά όταν κάθομαι μαζί της σκέφτομαι ότι εγώ είμαι γέρος κι εκείνη κοριτσάκι γιατί εγώ έχω πολεμήσει, ενώ αυτή δεν ξέρει καν τι είναι πόλεμος».

(απόσπασμα από τη σελ.150)

Φώς μέσα από το έρεβος

Ο Τάκης Μενδράκος εξορύσσει τις στεγνές λέξεις του Ιγουεάλα, αποδίδει τον πυρετό και την κοφτερή λάμα της αφήγησης. Ο Ιγουεάλα παίζει ριψοκίνδυνο συγγραφικό παιχνίδι και καταφέρνει να μην καεί. Το πιο παράδοξο: μέσα σ΄ όλο αυτό το έρεβος, αναδύεται φως. Μέσα απ΄ την αναπόδραστη μοίρα, τη μονοδρομημένη επιλογή, την ανεξίτηλη εμπειρία, ξεπηδά με απρόσμενη ένταση η απόφαση για ζωή. O Άγκου δεν είναι τέρας.

Δεν είναι διάβολος. Ή μπορεί και να είναι, θα σκεφτούν κάποιοι αναγνώστες. Όπως ο Κομαντάτ, ο υπολοχαγός και οι άλλοι στρατιώτες-δολοφόνοι. «Έχω δει τρομερά πράγματα», ομολογεί ο Άγκου στην Αμερικανίδα που τον φροντίζει, «από όσα έχουν δει δέκα χιλιάδες άνθρωποι και έχω κάνει πράγματα πιο τρομερά απ΄ όσα έχουν κάνει είκοσι χιλιάδες άλλοι. Έτσι, αν τα πω, θα λυπηθώ κι εγώ κι εσύ. Θέλω να γίνω ευτυχισμένος σ΄ αυτή τη ζωή ακριβώς γιατί έχω δει πολλά».

Το κατόρθωμα του Ιγουεάλα είναι ότι, μέσα από την ιστορία του Άγκου, αναδεικνύει την ιστορική και γεωγραφική μοίρα των αθώων. Που μπλέκονται από ανάγκη και σκοτώνουν, για να μη σκοτωθούν. Θηρίο ο άνθρωπος. Θηρίο ο Άγκου. Όσο για μας, μπορούμε να είμαστε μεγαλόκαρδοι. Δεν χρειάστηκε να διαλέξουμε. Ακόμη.

Σοφία Νικολαΐδου, www.snikolaidou.gr, Τα Νέα, 19/1/2008