Έρωτας και θάνατος στη Μασσαλία

[...] Κάθισε στην άκρη της αποβάθρας. Τα πόδια του κρέμονταν πάνω από το νερό. Πίσω του, τα κτίρια της αποβάθρας 4 ύψωναν τη σκοτεινή γκρίζα σιλουέτα τους. Τα τελευταία φαντάσματα της πόλης. Ο Ζεράρ δεν ένιωθε νοσταλγία. Μόνο θλίψη. Και κούραση. Διαφορετικά τα όνειρα της πόλης, διαφορετικά τα δικά του. Για πρώτη φορά αισθάνθηκε ξένος στο ίδιο του το σπίτι. Ξένος στις αποβάθρες. Και κατά συνέπεια ξένος στην ίδια τη ζωή του.
... Ο Ζεράρ βούτηξε στο νερό. Δεν ήξερε να κολυμπάει. Ποτέ δεν είχε μάθει. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο γράφων, σχεδόν καταχρηστικά, έχει κατά καιρούς υπερασπισθεί τη μικρή αφηγηματική φόρμα, την οποία θεωρεί μία μορφή ποιήσεως. Αυτό συμβαίνει γιατί θεωρεί ότι η ποίηση είναι σήμερα παραγκωνισμένη και περιθωριακή, εξοβελισμένη από τις τρέχουσες «πεζές» επιλογές της αγοράς.

Φυσικά, η ποιητικότητα δεν προκύπτει πάντοτε από διηγήματα ή νουβέλες που έχουν ως στόχο την αναπαραγωγή της πραγματικότητας μέσα από νεοηθογραφικά, κάποτε νατουραλιστικά, σχήματα, καταλήγοντας σε αποτελέσματα χαμηλών πτήσεων, χωρίς υπερβάσεις.

Πολύ γενική αφορμή για τα προηγούμενα μου έδωσε η συλλογή διηγημάτων του Γάλλου πεζογράφου, δραματουργού και σεναρίστα Ζαν Κλοντ Ιζό (1945-2000). Ο συγγραφέας αυτός δεν ανταποκρίνεται απολύτως στο μοντέλο που περιγράφηκε παραπάνω, διότι τα θέματά του βαραίνει σε ένα πρώτο επίπεδο ο κοινωνικός, πολιτικός συντελεστής: κάτι, δηλαδή, εξ ορισμού προγραμματικό και «ρητορικό». Όμως, στη συνέχεια, αυτό το στοιχείο δεν εμποδίζει τον Ιζό σε μικροσκοπικές συλλήψεις του κόσμου (του), όπως και σε αναπνοές που ξεπερνούν το σχήμα και την αισθηματολογία.

Ο Ιζό πέθανε νέος σχετικά, αφήνοντας πίσω του μια έντονη, αριστερή πολιτική και πολιτισμική δράση καθώς κι ένα δημιουργικό έργο αξιόλογο. Τα κείμενά του διατρέχει βαθιά μελαγχολία και σχεδόν υπερβολική, θα 'λεγε κανείς, κοινωνική αντίληψη.

Τα περισσότερα βιβλία του Ιζό, που έχουν ήδη γίνει γνωστά και στην Ελλάδα, εκτυλίσσονται στον αγαπημένο τόπο τού συγγραφέα, τη Μασσαλία: θρυλικό λιμάνι από τις πάμπολλες αφηγήσεις, εικονιστικές και όχι μία άλλη, ας πούμε, Καζαμπλάνκα, στην οποία διασταυρώνονται «χαμένες ψυχές», πολύ κοντά σε εξόδους προς τη σωτηρία (Γιβραλτάρ, Αφρική, Ασία). Γκάνγκστερς, πόρνες, ναυτικοί, τυχοδιώκτες πάσης μορφής, ερωτευμένοι και κάθε «καταραμένος» έχουν πάρει μέρος στο χορό των μυθοπλασιών, που στήθηκαν από πολλά άξια ταλέντα. Τι έχει μείνει στον ενήμερο δέκτη όλων αυτών των ιστοριών; Νομίζω αυτό το αίσθημα που διαποτίζει, όπως προανέφερα, και τη σχολιαζόμενη συλλογή διηγημάτων του Ιζό, πέρα από το ουμανιστικό/κοινωνικό σημαίνον: ένας θλιμμένος συντελεστής για τα ανθρώπινα. Στον Ιζό συναντάμε απαισιόδοξες συγχορδίες στις συνθέσεις ενός δημιουργού, τις οποίες δεν μπορεί να εντοπίσει η ακλόνητη πεποίθηση (αυτό είναι ξεκάθαρο) του τελευταίου ότι όλα τα δεινά μας έχουν, κυρίως, κοινωνικές ρίζες.

Έτσι συνηρημένη η υπαρξιακή, εν τέλει, μελαγχολία του Ιζό με την ανθρωπιστική «στρατευμένη» σκέψη, μας παραπέμπει (πού αλλού;) στη σαρτρική αντίληψη για το είναι, εφόσον το μηδέν που το ακολουθεί, απορροφά πράξεις και ανθρώπους. Παρά, επαναλαμβάνω, την αποφασιστική χειρονομία του Ιζό να μας υποδείξει την αιτία της «πτώσης» των κοινωνικώς πασχόντων ηρώων του.

Η συλλογή του Ιζό «Έρωτας και θάνατος στη Μασαλία» έχει ως πρωτότυπο τίτλο την πολύ εύγλωττη, πλην δυσμετάφραστη, φράση «Vivre fatigue», όπου η «ζωή» είναι ταυτισμένη με την «κούραση», βάζοντας τον αναγνώστη στον πειρασμό να αναγνώσει τα διηγήματα υπό το πρίσμα όσων ανέφερα πιο πάνω (προσλαμβάνοντάς τα με την υπαρξιακή έννοια της «κουρασμένης ζωής», εν τέλει). Βέβαια, οι περισσότεροι ανθρώπινοι χαρακτήρες που πρωταγωνιστούν σ' αυτά τα ταχυδράματα δεν ξεκινούν την ημέρα τους μιλώντας αδιάφορα για το θάνατο της μητέρας τους ή σκοτώνοντας κάποιον τυχαίο, επίσης βαριεστημένα, όπως συμβαίνει με τον ήρωα στον «Ξένο» του Καμί. Ορισμένοι από τους χαρακτήρες τού Ιζό φτάνουν στις ακραίες πράξεις τους (φόνοι, αυτοκτονίες κ.λπ.) μπροστά στον αμείλικτο τοίχο της Εξουσίας της κατεστημένης τάξεως πραγμάτων, συνθλιμμένοι από την ταξικότητα και απελπισμένοι από τον παραγκωνισμό.

Μια εύκολη απάντηση σε όλα αυτά θα μπορούσε να είναι εκείνη που συσχετίζει την μέθοδο του Ιζό να αναδεικνύει την περιπτωσιολογία με τον (αισιόδοξο;) τρόπο της υποταγής των πραγμάτων κάτω από μία υλιστική θεωρία: διότι, μας λένε, δεν είναι κανείς «αθώος εν πλήρει συγχύσει», δηλαδή δεν βιώνει αμήχανος το παράλογο και αδιέξοδο των πραγμάτων, αλλά, αντιθέτως, η συνείδησή του χωρίζει την ήρα από το στάρι, μανιχαϊστικά, θα έλεγα, οπότε δεν ορθώνεται ενώπιόν του κάτι αξεπέραστο. Αρα προς τι θλίψη και η μαύρη μελαγχολία; Αλλά είναι έτσι τα πράγματα;

Ο Ιζό, πάντως, προσπάθησε να μας κατευθύνει προς ένα πεδίο στο οποίο «ο ήλιος φωτίζει μόνο τραγωδίες», του μυστηρίου απουσιάζοντος. Αυτό το έθεσε ως μότο στο σχολιαζόμενο βιβλίο του, θέλοντας βεβαίως να αποκλείσει τη μέσω της ατομικής ψυχολογίας προσέγγιση των αιτίων που καθορίζουν τη μοίρα των ηρώων του. Κάπως απρόθυμα θα δεχόμουνα αυτή την υπόδειξη, χωρίς να την αποκλείω εντελώς. Όχι ότι πιστεύω πως ο οπτιμισμός οφείλει να εμπνέει το έργο ενός καλλιτέχνη που χρησιμοποιεί κοινωνικά εκφραστικά εργαλεία τύπου Ιζό, αλλά, νομίζω, ότι μέσα στο «πρόγραμμα» μιας ανάλογης οπτικής κάπου θα αναδυόταν αυτό το στοιχείο. Εδώ, όμως, έχουμε να κάνουμε με προτάσεις απόλυτης απαισιοδοξίας, κάτι που συναντάμε συχνά στις ταινίες ενός από τους τελευταίους πολιτικούς σκηνοθέτες, του Κεν Λόουτς (π.χ. στο φιλμ του «Βροχή από πέτρες»).

Επί του προκειμένου: η συλλογή «Έρωτας και θάνατος στη Μασσαλία», προτελευταίο έργο του Ιζό, αποτελείται από εφτά διηγήματα, δημοσιευμένα σε διάφορα περιοδικά ή και εκδεδομένα κατά μόνας. Στο πρώτο («Η ζωή βλάπτει») η ερωτευμένη πόρνη σκοτώνει τον περαστικό ναυτικό, πελάτη της και αυτοκτονεί. Περιγραφή στέρεη, με διαλόγους σαν να έχουν βγει από σενάριο. Το σύνολο υποστηρίζουν μνημονικοί συνειρμοί, δανεισμένοι από το κινηματογραφικό ντεκουπάζ. Στο καλύτερο, κατά τη γνώμη μου, κομμάτι της συλλογής, το «Περιμένοντας την Τζίνα», ο ήρωας, ένας γυναικοκατακτητής, περνάει σε μια κρίση ταυτότητας μέσα σε λίγο χρόνο. Καθισμένος σε μια πιτσαρία ακούει τις προτάσεις για θερινές διακοπές ενός φίλου (με του οποίου τη γυναίκα είχε παλιά σχέσεις) και σκέφτεται να φλερτάρει τη διαθέσιμη, ωραία σερβιτόρα. Όλα, όμως, ματαιώνονται καθώς ξαφνικά πιάνει τον εαυτό του να ανακεφαλαιώνει με απελπισία τη στείρα ζωή του. Στο «Σκύλο της νύχτας» το σχήμα και η «δραματικότητα» δεν κατορθώνουν να υπερκεράσουν τη νευρώδη ματιά του Ιζό: ένας νεοναζί με την κοπέλα του ακινητοποιούν τον ήρωα με το λυκόσκυλό τους και εντέλει τον δίνουν βορά στο ζώο, επειδή αυτός τους φέρθηκε περιφρονητικά. Το πιο αδύνατο διήγημα του βιβλίου είναι το «Ψεύτικη Ανοιξη»: ένας λαθρομετανάστης από την Ανατολία καταφεύγει καθημερινά σε ένα παγκάκι, δίπλα σε μια γυναίκα με δύο μικρά παιδιά, μόνιμους επισκέπτες ενός πάρκου. Μέσα από τις γλυκερές αναμνήσεις του ήρωα μαθαίνουμε για τον τόπο καταγωγής και την οικογένειά του. Ο τελευταίος πιάνει φιλία με τα μικρά της κυρίας, για να μη νιώθει μόνος, και τους δίνει γλυκά, ώσπου ο «κακός» μπαμπάς καταφτάνει έξαλλος, κατηγορεί τον έγχρωμο για απόπειρα παιδεραστίας και τον σκοτώνει με κλοτσιές... Ο Ζεράρ στο διήγημα «Στην άκρη της αποβάθρας» είναι ένας άνεργος λιμενεργάτης που το 'χει ρίξει στο ποτό. Γύρω του η παλιά Μασσαλία αλλάζει και φθίνει μαζί με τους παλιούς κατοίκους της. Ο Ζεράρ ωθεί τα πράγματα στα άκρα, ξοδεύει τα τελευταία του χρήματα στο μπαρ και αυτοκτονεί στα νερά του λιμανιού. Εάν δεν υπήρχε αυτή η προσεκτική περικύκλωση της περίπτωσης του Ζεράρ από τη γραφή του Ιζό, το θέμα θα έδειχνε εύκολο και δημαγωγικό. Εντούτοις, τα χρώματα πετυχαίνουν και η σέπια του πίνακα αποδίδει. Στο «Φως του φεγγαριού», που είναι το δεύτερο επιτυχημένο διήγημα της συλλογής μετά το «Περιμένοντας την Τζίνα», το φλας του Ιζό ανάβει σε ένα συνηθισμένο μικροαστικό στιγμιότυπο, με ηρωίδα μια κοπέλα που θέλει να ξεφύγει από τη μιζέρια. Το αποφασίζει τελικά και ακολουθεί τον πολιτικοποιημένο φίλο της, αφού πρώτα μάθει για τις σχέσεις του πατέρα της με μια γνωστή της. Η δράση εκτυλίσσεται σε λίγες ώρες, μεταξύ ενός ερωτικού ραντεβού κι ενός μπαρ. Και πάλι η λιτή ακρίβεια του Ιζό απογειώνει το θέμα, εξουδετερώνοντας τα εξεζητημένα στοιχεία της ιστορίας. Το αστυνομικό δελτίο, προφανώς, έδωσε ερέθισμα στον Ιζό για το «Ένας χειμώνας στη Μασσαλία»: ο αστυνομικός που συνέλαβε μια κοπέλα, επειδή αυτή σκότωσε το φίλο της, προσπαθεί να καταλάβει τα κίνητρα της πράξης. Τα ερωτήματα μένουν αναπάντητα και όχι μόνο γιατί στο τέλος η κοπέλα αυτοκτονεί μέσα στο κελί της. Με λίγες γραμμές ο συγγραφέας ιχνογραφεί μαιάνδρους και φτιάχνει φωτοσκιάσεις.

Η Τζένη Κωνσταντίνου απέδωσε σε καλά ελληνικά έναν λόγο που μπορεί κατά ένα μεγάλο μέρος να υποτάσσει το στόμφο της «στρατευμένης» κρίσης σε μια χαμηλόφωνη θρηνωδία. Ο Ιζό δεν βρίσκεται στο ύψος ενός Κάρβερ, χρειάζεται να το σημειώσουμε. Κι αυτός, όμως, αποδίδει εύστοχα στιγμιότυπα του βίου με τα δικά του αφαιρετικά (αν και όχι πάντα, δυστυχώς) θλιμμένα υλικά.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/05/2002