Προλετέρκα

"Προλετέρκα" είναι το όνομα ενός πλοίου. Δεμένο στη Βενετία, περιμένει να μεταφέρει στην Ελλάδα μια ομάδα αξιοσέβαστων Ελβετών τουριστών. Ανάμεσά τους, ένας κύριος που κουτσαίνει ελαφρά και η κόρη του, που δεν έχει κλείσει ακόμη τα δεκάξι. Πατέρας και κόρη είναι τελείως αποξενωμένοι, ωστόσο ανάμεσά τους υπάρχει ένας δεσμός που ανάγεται σε μια μακρινή εποχή, θαρρείς προγενέστερη της ύπαρξής τους. Οι δεκαπέντε μέρες της κρουαζιέρας είναι ο χρόνος που έχει στη διάθεσή της η κόρη για να γνωρίσει αυτόν τον απόμακρο πατέρα, αλλά και για ν' ανακαλύψει κάτι εξίσου άγνωστο, που μέχρι τότε απλώς το ονειρευόταν: την ίδια τη ζωή.

Αυτή η αφήγηση ενός μυητικού ταξιδιού, που αναδύεται στη μνήμη σαν μια περιπλάνηση στη χώρα των νεκρών, είναι γραμμένη σε μια αυστηρή και νευρώδη πρόζα, που επιβεβαιώνει τη μοναδική θέση της Φλερ Γέγκι στο τοπίο της σύγχρονης ιταλικής λογοτεχνίας.
Η Προλετέρκα τιμήθηκε με τα βραβεία Vailate Alberico Sala 2001, Donna Citta di Roma 2001, Vittorini 2002 και Viareggio 2002.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οντως αυτό που συμβαίνει με τη δεκαεξάχρονη ηρωίδα της ιστορίας σχετίζεται με τη σπουδή της να καταγράψει τις εμπειρίες της δίπλα στον πατέρα της Γιοχάνες με την ευκαιρία μιας κρουαζιέρας. Και βέβαια όχι μιας οποιασδήποτε ανώδυνης διασκεδαστικής διαδρομής.

Γιατί το ταξίδι που μας προτείνει η Ελβετίδα πεζογράφος και Μιλανέζα εδώ και χρόνια Φλερ Γέγκι δεν είναι τυχαίο. Η οπτική γωνία της συγγραφέα το αποτυπώνει ως συμβολικό και ιδίως σκοτεινό, αφού τυπικά μετά την κατάληξή του ο πατέρας πεθαίνει. Θα μπορούσε κανείς να αντιμετωπίσει, προφανώς, το πλοίο που λέγεται «Προλετέρκα» («Προλετάρια») -σημειολογικά δυσερμήνευτο- σαν την εμπειρίκεια, πένθιμη γόνδολα που διαπλέει την Αχερουσία στο ποίημα «Ο δρόμος».

Αλλά και από πλευράς διαχείρισης της συνολικής εσωτερικής περιπέτειας της ηρωίδας, που έχει να μας διηγηθεί την γκρίζα βιοτική της εμπειρία, με αφετηρία/αφορμή αυτό το κομβικό ταξίδι, τα πάντα βάφονται στο «μαύρο», έτσι ώστε να μη μας μείνει καμία αμφιβολία για το βαθύτερο πένθος απέναντι στα πράγματα γενικά.

Η αφήγηση αρχίζει με την κηδεία του Γιοχάνες. Η κόρη που παρευρίσκεται εκεί... παρ' ολίγον να μας περιγράψει τα αισθήματά της για το γεγονός σαν τον «ψυχρό» ήρωα στις πρώτες γραμμές του «Ξένου» του Καμί. Ομως, η συμπάθειά της για τον άνθρωπο που καίγεται στο κρεματόριο την καθορίζει, απαγορεύοντάς της να δείξει «αδιαφορία» ή «πλήξη»: καίτοι αφήνει να φανεί καθαρά η απόσταση από το συμβάν και το πρόσωπο του πατέρα της, πάνω στον οποίο σημειωτέον στο φινάλε θα πέσει κάποιο άλλο φως σχετικά με τη βιολογική του σχέση προς την ηρωίδα.

Την κρουαζιέρα έχει διοργανώσει η Συντεχνία στην οποία ανήκει ο Γιοχάνες και τα βαρετά μέλη κάνουν πιο έντονο το αίσθημα δυσφορίας της κοπέλας, απομακρύνοντάς την πιο πολύ από το πρόσωπο που μοιάζει να θέλει να πλησιάσει. Αιτία γι' αυτό το τελευταίο δεν είναι μόνον το ότι η ηρωίδα πέρασε τη ζωή της κοντά σε ένα μάλλον ψυχρό και ασθενικό πρόσωπο, και άρα το ταξίδι είναι μια καλή ευκαιρία καθυστερημένης επαφής μαζί του, αλλά η γνώση της έλευσης του βιολογικού τέλους του Γιοχάνες. Οπότε μπροστά στο συγκεκριμένο όριο, όταν τα προσχήματα πέφτουν, είναι δυνατή και η εκατέρωθεν προσέγγιση.

Το δυστύχημα είναι ότι τα πράγματα δεν εξελίσσονται έτσι, και όχι γιατί οι μετέπειτα αποκαλύψεις σχετικά με τη μη αληθινή πατρότητα θα μπορούσαν να τρέψουν δήθεν τα αισθήματα σε διαφορετική κατεύθυνση. Αντιθέτως, η διάλυση έχει προετοιμαστεί από κάτι αόριστα ενδογενές, απροσδιόριστο, για το οποίο προσπαθεί να μας μιλήσει η χαρισματική Γέγκι.

Ετσι υιοθετεί και ένα ύφος στο ανάλογο μήκος κύματος, χωρίς γλυκασμούς και υψηλούς τόνους. Σε κοφτή γλώσσα, που γυαλίζει ενίοτε η κόψη της, σχεδόν τηλεγραφικά, αφήνοντας να φανεί στο βάθος μια ικεσία για κατανόηση, εκθέτει τα συμβάντα αντιδραματικά, ξέροντας ότι μιλά για υπέρβαρες στα πάθη τους καταστάσεις.

Είναι να θαυμάζει κανείς την απερίφραστη μανιέρα της, η οποία δεν καθυστερεί τη βολή προς το κέντρο με την απαραίτητη οξύτητα (κάποτε, όπως είπαμε, με μια σκληρή, είναι αλήθεια, διάθεση συναισθηματικής γείωσης). Τα πάντα καταργούν τις περιττές «ενδυματολογικές» πολυτέλειες και λάμπουν γυμνά και απέριττα. Σε μια γλώσσα που λειτουργεί σχεδόν θραυσματικά, εάν την κρίνουμε με βάση την απόσταξη που υφίσταται.

Αυτός ο χαρακτήρας της, «να προλάβω», δεν είναι αφαιμαγμένος από αίσθημα. Οπως ήδη είπα στο φόντο, διακινδυνεύονται πολλά, η μάσκα που βλέπουμε σε πρώτο πλάνο δεν υπάρχει σε ένα δεύτερο. Το συγκεκριμένο τρόπο τον ανιχνεύουμε σε συγγραφέις Κεντροευρωπαίους, παλιούς και νέους. Η φαινομενική τους ψυχρότητα υποχωρεί σε μία ενδελεχέστερη έρευνα του υπεδάφους τους.

Η Γέγκι, η οποία εκτιμήθηκε γι' αυτή την πρόζα στη χώρα που τη φιλοξενεί, δεν χρειάζεται φόρμες μεγάλης έκτασης για να κινηθεί. Της αρκούν οι ευάριθμες σελίδες της νουβέλας για να ιχνογραφήσει ψυχικές περιπέτειες και τροχιές για τις οποίες άλλοι ομότεχνοί της, κατά το συνήθως συμβαίνον, θα προσέτρεχαν για να τις περιγράψουν, υποτίθεται καλύτερα, σε μακροσκελή, περιττά μεγέθη.



Μνημονικά τινάγματα



Η συγγραφέας των «Μακαρίων χρόνων της τιμωρίας» ( όπως και άλλων βιβλίων που έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τον ίδιο εκδοτικό οίκο) εδώ υπηρετεί τη μικροπερίοδη φράση αποτυπώνοντας σε έκτυπες μινιατούρες τα μνημονικά τινάγματα της ηρωίδας και τις παλινωδίες τους. Η αφήγηση πηγαινοέρχεται στο χρόνο με συνειρμούς εξαιρετικούς, κτίζοντας αργά και πυκνά το μεταλλικό δίχτυ που τυλίγει τα πάντα. Οι προτάσεις περιέχουν δέκα ή δεκαπέντε λέξεις το πολύ. Μας χτυπούν σαν καρέ κινηματογραφικά, που τρέχουν αφήνοντας πίσω τους ...απώλειες με το ανενδοίαστο της διατύπωσής τους. Κάπου μας πνίγουν, ασφυκτιούμε, αλλά στη συνέχεια μέσα από το ίδιο ύφος παράδοξα η διάθεσή μας αλλάζει, το τοπίο καθαρίζει και οι εσωτερικοί σφυγμοί μάς σώζουν.

Και τι δεν μας αφηγείται η Γέγκι με την ταπεινόφρονα φόρμα της, όσον αφορά το εξωτερικό της μέγεθος... Οι γύρω της είναι χτυπημένοι από διάφορα δεινά, αλλά η σκιά τους περνά στο προσκήνιο διακριτικά, καθόλου εμφαντικά. Η συγγραφέας μας φορά γάντια για να γράψει, δεν μπαίνει με τις λάσπες στα ενδότερα των άλλων. Χωρίς εκζητήσεις, συχνά χωρίς αναισθητικό -δυστυχώς- λεπτοχειρουργεί.

Να, λοιπόν, που μπορεί κανείς να συντάξει τη διαθήκη του, να γράψει την αυτοβιογραφία του με το ελάχιστο, σαν επιγραμματοποιός. Γιατί κάτι τέτοιο συμβαίνει με την «Προλετέρκα», την οποία άνετα μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ευφυή σύνοψη παθών μιας ζωής σε σχήμα ποιητικής πλακέτας, να την αντιμετωπίσουμε σαν μικρούς δραματοποιημένους αφορισμούς για τα ατομικά και υπαρξιακά.

Στην πρόζα της Γέγκι, όπως θα 'λεγε με άλλη ευκαιρία και ο μακαρίτης Μάριος Μαρκίδης, εκεί που περπατάς στην άσφαλτο ξαφνικά εξαρθρώνεις τον αστράγαλο από αιφνίδια χάσματα, στημένα καλά. Οι αόρατες παγίδες που σε περιμένουν στα περισσότερα βήματα κερδίζοντας το ...μορφασμό σου, πότε τον μεταμορφώνουν σε ευχάριστη έκπληξη ή καμιά φορά τον παγώνουν σε δυσφορία.

Οι αφηγηματικές γωνίες αλλάζουν γρήγορα, η παντογνώστρια που τις χειρίζεται ξέρει καλά το παιχνίδι, αφήνοντας το υγρό να κυλήσει μέχρι να κρυσταλλωθεί. Βαθμιαία σχηματίζεται ο πυρήνας της ιστορίας, ο αναγνώστης στην αρχή χάνεται μέχρι να συνδέσει λίγο αργότερα τα κομμάτια του παζλ. Οι όποιες ψυχαναλυτικές οπτικές όσον αφορά τις σχέσεις της κόρης και των γονέων χωνεύονται στα δραματικά καθέκαστα που υφαίνονται στον κεντρικό κορμό με τη δική τους αποκλειστικά λογική, μακριά από εύκολους προσδιορισμούς.

Χρησιμοποιώντας έναν όρο ο οποίος τελευταία επανήλθε στη μόδα, σχετικά με τα εργαλεία του συγγραφέα, θα μπορούσα να πω ότι την εκφραστική της Γέγκι απασχολεί η «νοητική εικόνα» και όχι οι ιδέες. Ισως με μιαν άλλη διατύπωση είναι δυνατόν να υπογραμμιστεί ότι την ενδιαφέρει η υπόθεση της μνήμης παρά οι όποιοι άλλοι προβληματισμοί. Παρ' ότι δεν λείπουν οι νύξεις για ποικίλα θέματα διασπαρμένες παντού. Οσο για τις προσλαμβάνουσες της Γέγκι από την παιδεία της, γίνονται αντιληπτές στον υποψιασμένο αποδέκτη του βιβλίου. Σημειώσαμε ήδη, όμως, ότι τα πάντα υπηρετούν στο ανά χείρας κείμενο μία δήθεν μικρή ιστορία, η οποία με τη δεξιότητα της δημιουργού της προσφέρει μακροσκοπικά τα δεδομένα της.

Ο Νίκος Δομαζάκης αντιλήφθηκε το στοίχημα της Γέγκι με τις «συνοπτικές διαδικασίες» στην έκφραση και απέδωσε εύστοχα τις σχετικές παγίδες.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/11/2004