Έννοιες του χώρου

Ο συγγραφέας παρουσιάζει μια συνεκτική και ενημερωμένη ανάλυση των θεωριών για τον φυσικό χώρο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο πρόλογος του Αλμπερτ Αϊνστάιν σε αυτό το βιβλίο αποτελεί το τελευταίο κείμενο που έγραψε γι' αυτό το θέμα με σκοπό να δημοσιευθεί, και παρουσιάζει σε μη τεχνική γλώσσα τις ιδέες του για τον χώρο. Το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί εύκολα όχι μόνο από τον επαγγελματία φυσικό, φιλόσοφο και ιστορικό της επιστήμης, αλλά επίσης και από τον μη ειδικό που ενδιαφέρεται για την ιστορία της πνευματικής ανέλιξης της ανθρωπότητας.




Πρόλογος: ΄Αλμπερτ Αϊνστάιν

Βιβλιογραφία, Ευρετήριο ονομάτων





Το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί εύκολα όχι μόνο από τον επαγγελματία φυσικό, τον φιλόσοφο και τον ιστορικό της επιστήμης, αλλά επίσης και από τον μη ειδικό που ενδιαφέρεται για την ιστορία της πνευματικής ανέλιξης της ανθρωπότητας.

Ο Jammer παρουσιάζει μια συνεκτική και ενημερωμένη ανάλυση των θεωριών για τον φυσικό χώρο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο πρόλογος του Αλβέρτου Αϊνστάιν σε αυτό το βιβλίο αποτελεί το τελευταίο κείμενο που έγραψε γι΄ αυτό το θέμα με σκοπό να δημοσιευθεί και να παρουσιάζει σε μη τεχνική γλώσσα τις ιδέες του για τον χώρο.

Ήδη από την πρώτη έκδοση, το 1954, οι «Έννοιες του Χώρου» αποτιμήθηκαν ως η πρώτη διεξοδική και ενδελεχής εργασία που πραγματευόταν με ιστορικό τρόπο τις έννοιες του χώρου, όπως αντιλαμβάνονταν αυτή την έννοια φιλόσοφοι όλων των ιδεολογικών ρευμάτων.
Μερικές φορές οι απόψεις του Jammer ομοιάζουν κάπως μεταφυσικές λόγω των θεωρήσεων των άλλων διανοητών που εξετάζει. Σε κάθε περίπτωση όμως πρόκειται για ένα από τα λίγα βιβλία τα οποία διεξέρχονται αναλυτικά την ιστορική εξέλιξη της φιλοσοφίας του χώρου.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις: Αυτή ήταν η πρώτη μου σκέψη όταν πήρα στα χέρια μου αυτό το βιβλίο του Max Jammer, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Bar-Ilan του Ισραήλ. Από τη μία έχουμε ένα ευσύνοπτο βιβλίο, ασφαλώς προσιτό στο μορφωμένο αναγνώστη που επιθυμεί να γνωρίζει την εξέλιξη της ιστορίας των ιδεών σε ένα σημαντικό ζήτημα, όπως η περί Χώρου αντίληψη. Από την άλλη, το βιβλίο αυτό είναι παλαιότατο - έστω και αν ο συγγραφέας προσέθεσε ένα τελευταίο κεφάλαιο, το οποίο τιτλοφορεί «Πρόσφατες εξελίξεις στη φιλοσοφία του φυσικού χώρου». Ο πρόλογος από τον Αϊνστάιν εγράφη το 1953, όταν αυτός ο γίγαντας της επιστήμης ευρίσκετο στο απόγειο της δόξας του (ενάμιση χρόνο πριν από το θάνατό του) και ήταν φυσικό να ρίχνει τη σκιά του σε κάθε απόπειρα περιγραφής αυτού που εθεωρείτο «σύγχρονο».

Ομως τίποτε δεν σταματά στην επιστήμη και στην ιστορία των ιδεών. Αν η πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου έλαβε χώρα το 1954 από το Harvard University Press, έμελλε έπειτα από 22 χρόνια να εκδοθεί από την D. Reidel Publising Company το μνημειώδες έργο που συνέθεσε ο καθηγητής Milic Capec, The Concepts of Space and Time. Εκεί, η διαπραγμάτευση της ιστορίας του παρόντος ζητήματος γίνεται όχι μόνο εν εκτάσει αλλά (το και σπουδαιότερο) γίνεται σε αντίστιξη με την ιστορία των εννοιών του Χρόνου (με συμβολή και κειμένων του Αϊνστάιν). Συναφώς, είχε προηγηθεί (το 1973) η έκδοση του έργου του Adolf Grunbaum, Philosophical Problems of space and Time, από τον ίδιο εκδότη.

Και πάλι, όμως, υπάρχει η άλλη όψη του νομίσματος: Πρόκειται για τόμους ογκωδέστατους -αν και όχι απρόσιτους στον μη ειδικό.

Τι λοιπόν θα έπρεπε να επιλεγεί για μια ελληνική έκδοση; Θα συνταχθώ με την εκδοτική απόφαση των υπευθύνων και θα συμφωνήσω ότι η ανά χείρας έκδοση έπρεπε να έχει την προτεραιότητα. Οχι μόνο διότι η ιστορική ανάλυση της εννοίας του Χώρου διατηρεί ακέραιη την αξία της, αλλά και διότι η ελληνική βιβλιογραφία καλό είναι να ξεκινήσει από τα «εύκολα», τα οποία πάντως ουδεμία έκπτωση κάμνουν στην επιστημονική ακρίβεια. Ως εκ τούτου, η παρούσα έκδοση πρέπει να τύχει ευνοϊκής υποδοχής -διότι έχει πολλά να προσφέρει.

Πρόκειται για μια ερευνητική προσπάθεια, η οποία ήταν ό,τι καλύτερο για την εποχή που αυτή ολοκληρώθηκε. Αν και είναι ευδιάκριτη η δυσκολία του συγγραφέα όταν εισέχεται στο πεδίο των φιλοσοφικών/θεολογικών αποτιμήσεων, ο ίδιος όχι μόνο δεν αποποιείται του καθήκοντος, αλλά το αναδέχεται. Και το αναδέχεται ίσως με υπερβάλλουσα φιλοτιμία. Οπερ σημαίνει ότι επιμένει σε αναλύσεις για τις «ιουδαιο-χριστιανικές ιδέες για το χώρο» σε έκταση δυσανάλογα μεγαλύτερη. Φρονίμως ποιών, ο Αϊνστάιν παίρνει αποστάσεις από όλες αυτές τις αναλύσεις. Ισως διότι ο ίδιος ήταν μεν φύση κάπως φιλοσοφική, αλλά όχι θεολογική, όπως καταφανώς είναι ο συγγραφέας του βιβλίου. Αν και Εβραίος, ο Αϊνστάιν δεν διακρίνεται για το «βιβλικό» χαρακτήρα της σκέψης του. Θα έλεγα ότι το αντιδιαμετρικά αντίθετο συμβαίνει, αν λάβουμε υπόψη ότι, σε τελική ανάλυση, θεωρεί το Σύμπαν ένα «αυτόματο», που διέπεται από νόμους βέβαιους, αποκλειομένης της πιθανότητας. Σε μια συνέντευξή του, το 1930, είχε πει: «Δεν είμαι άθεος. Θαυμάζω τη λαμπρή εικόνα του Ναζωραίου. Δεν πιστεύω στην ελεύθερη βούληση. Οι Εβραίοι πιστεύουν. Αρα φιλοσοφικά δεν είμαι Εβραίος». Ομως ο Jammer είναι.

Οι αναλύσεις του συγγραφέα, παρά το άνισο της εμφάσεως, που αποδίδουν σε αυτή ή την άλλη περιοχή έρευνας, καθοδηγούν με ασφάλεια τον αναγνώστη σε μια πρώτη ιδέα της προβληματικής του Χώρου, από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Αν μη τι άλλο, ο μελετητής θα ενημερωθεί περί των μεγάλων αντιθέσεων που σημάδεψαν την ιστορία του ζητήματος. Λόγου χάρη, η αντιπαράθεση ανάμεσα στην ιδέα του «πεπερασμένου» και του «απείρου» χώρου, η αντίθεση ανάμεσα στην αντίληψη του «απόλυτου» και του «σχετικού» χώρου, είναι εδώ - έστω και αν η αντίθεση δεν προβάλλεται ad hoc με τον ίδιο τρόπο που προβάλλονται οι φιλοσοφικές/θεολογικές αντιλήψεις του συγγραφέα. Μιλούμε για την αντιπαράθεση που με τόση ενάργεια φαίνεται στην αντιδικία ανάμεσα στους Leibniz και Samuel Clarke. Και εδώ δεν θα παραλείψω να συστήσω μια εξαιρετικά πλήρη όσο και χρηστική έκδοση, The Leibniz - Clarke Correspondence, (editor: H.G. Alexander), Manchester University Press, 1956. Ο Max Jammer αναφέρεται σε αυτές τις επιστολές (σ. 181), αλλά θα μπορούσε να επιμείνει στα όσα αυτές συνεπάγονται -τόσο περισσότερο αφού διατείνεται ότι «οι επιστολές αυτές, αν και διαβάστηκαν ευρέως, μελετήθηκαν και συζητήθηκαν κυρίως για τις θεολογικές τους συνέπειες».

Ο συγγραφέας επιμένει συστηματικά στις σημαντικότερες θεωρίες χώρου στην αρχαιότητα: στην ατομική άποψη (με έμφαση στον ατομικό χαρακτήρα του χώρου), στην πλατωνική άποψη (με έμφαση στα μαθηματικά) και στην αριστοτελική άποψη (με έμφαση στην οντολογία). Και συνεχίζει, εκθέτοντας την επική προσπάθεια της Δύσεως για την αποδέσμευσή της από τον αριστοτελισμό. Εκεί όπου το ενδιαφέρον θα πρέπει να κορυφωθεί είναι όταν εισάγει το ερώτημα (που ετίθετο ήδη με την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας), περί του κατά πόσον ο χώρος της εμπειρίας είναι, ή όχι, ευκλείδειος. Ερώτημα που έγινε πιεστικό με την ανακάλυψη των μη ευκλείδειων γεωμετριών, αλλά που η σημασία του δεν είναι τόσο κρίσιμη μετά την παρατήρηση του Αϊνστάιν ότι η σχεσιακή θεωρία των Leibniz και Huygens εξάλειψε τη θεωρία του απόλυτου χώρου. Αν και ο πατέρας της Σχετικότητας θεωρεί ότι αυτή η άποψη «πιθανότατα δεν μπορεί επ' ουδενί να θεωρηθεί ολοκληρωμένη», δεν παραλείπει να σημειώσει ότι το γεγονός συνιστά «νίκη επί της εννοίας του απόλυτου χώρου». Πώς κατέστη δυνατή αυτή η νίκη; Από το γεγονός ότι «η έννοια του υλικού αντικειμένου αντικαταστάθηκε βαθμιαία από αυτή του πεδίου στη θέση της θεμελιώδους έννοιας της Φυσικής» (σ. 302). Αν και οι θέσεις του Αϊνστάιν επί του θέματος σήμερα τίθενται υπό κριτική (όλο και πιο έντονη), πρέπει να αναφερθεί ότι αυτή η κριτική δεν έχει οδηγήσει σε γενικώς αποδεκτές απόψεις. Οπως σημείωνε πριν από μισό αιώνα ο Jammer, τελειώνοντας αυτό το βιβλίο, «το πρόβλημα του χώρου παραμένει ανοιχτό» (σ. 286) - το ίδιο δε συμπέρασμα καταφανώς πρεσβεύει και σήμερα. Μόνο που τώρα είναι περισσότερο απαισιόδοξος: «Ισως η ελπίδα πως η φυσική έρευνα μπορεί να επιλύσει τα φιλοσοφικά προβλήματα του χώρου να είναι στην πραγματικότητα τόσο απατηλή όσο και η ελπίδα ότι η φιλοσοφική σκέψη μπορεί να επιλύσει τα φυσικά προβλήματα του χώρου» (σ. 336).

Ομως, ας θεωρήσουμε αυτό το συμπέρασμα προκύπτον από έναν μαθητή του Αϊνστάιν, που απόκαμε βλέποντας τη σφοδρότητα με την οποία νεότερες θεωρίες κρίνουν το δάσκαλό του. Η επιστήμη δεν σταματά ούτε αποκάμνει. Οσα αναλύσαμε σε προηγούμενο σημείωμα για τον Ilya Progogine, δείχνουν ότι η εποποΐα της επιστημονικής σκέψης συνεχίζεται ορμητική.

Οι μεταφραστές είχαν προ αυτών ένα έργο δυσχερές -τόσο περισσότερο αφού θέτουν υπόψη μας το γεγονός ότι ο συγγραφέας παρέθετε αμετάφραστα τα ξενόγλωσσα αποσπάσματα που χρησιμοποιεί, έτσι ώστε η πλήρης μετάφραση αυτού του βιβλίου να απαιτεί τη γνώση πέντε γλωσσών! Θα μπορούσαν πάντως να αποφύγουν αβλεψίες όπως «των νεοανακαλυφθέντων (sic) δυνάμεων» (σ. 331), και βαρβαρισμούς που ποτέ δεν θα εύρουν φιλοξενία σε μελλοντικά λεξικά, όπως αυθαίρετοι νεολογισμοί του τύπου «διάκριτη (sic) ποσότητα» (σ. 21), «ασυμμετρότητα» (σ. 92), «απτότητα» (σ. 55), «απειρότητα» (σ. 16). Το ουδέτερο που αποδίδει την έννοια το ασύμμετρον, το άπειρον, το απτόν -ενός πράγματος ή μιας πραγματικότητας ή μιας έννοιας δεν έχει χάσει την αξία του, μέσα σε μια στρωτή δημοτική γλώσσα.



ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/04/2002