Ο γνωστός κόσμος

Ο Χένρυ Τάουνσεντ, μαύρος αγρότης, τσαγκάρης και πρώην σκλάβος, απολαμβάνει την προστασία του πιο ισχυρού άνδρα της Βιρτζίνια, του Γουίλιαμ Ρόμπινς, ενός ασυνήθιστου μέντορα. Πλάι του, ο Χένρι όχι μόνο μυείται στη λογοτεχνία, αλλά κατορθώνει να γίνει ιδιοκτήτης της φυτείας όπου εργάζεται και να αποκτήσει τους δικούς του σκλάβους. Όταν όμως πεθαίνει, η χήρα του υποκύπτει στο πένθος της και η φυτεία αρχίζει να διαλύεται: οι σκλάβοι δραπετεύουν, οι φίλοι αλληλοπροδίδονται. Πέρα από τον μικρόκοσμο του Τάουνσεντ τα πάντα αναποδογυρίζουν επίσης: ελεύθεροι μαύροι παγιδεύονται και οδηγούνται στη σκλαβιά, ένας άνεμος εξέγερσης πνέει δημιουργώντας και ενθουσιασμό και ανασφάλεια, φήμες για εξεγέρσεις των μαύρων στρέφουν τις λευκές οικογένειες ενάντια σε πιστούς και αγαπητούς υπηρέτες, η καχυποψία επικρατεί παντού.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα μυθιστόρημα με θέμα τη δουλεία γραμμένο από Αφροαμερικανό. Μια από τα ίδια; Οπωσδήποτε όχι. Ο Εντουαρντ Π. Τζόουνς διαψεύδει κάθε ενδεχόμενη υποψία περί προβλέψιμου περιεχομένου. Ο αμερικανικός Νότος του 1840 δεν ήταν ακριβώς η Γη της Επαγγελίας για τους μαύρους, δούλους, απελεύθερους ή όσους πάσχιζαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους. Ο Τζόουνς ανακαλύπτει στα εδάφη του Νότου -όπου καρποφόρησαν οι εμπνεύσεις πολλών συγγραφέων, όπως η «Αγαπημένη» της Τόνι Μόρισον και το «Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ!» του Γουίλιαμ Φόκνερ- εκτάσεις ανεξερεύνητες. Στη Λουιζιάνα, στη Βιρτζίνια, στη Νότια Καρολίνα ένα μικρό μέρος μαύρων είχε στην κατοχή του φυτείες και δούλους. Σ' αυτήν την παράδοξη μειοψηφία ανήκει και ο κεντρικός ήρωας του Τζόουνς. Εξετάζοντας το ζοφερό αυτό κεφάλαιο της αμερικανικής ιστορίας από τη συγκεκριμένη σκοπιά, ελάχιστα συζητημένη, ο συγγραφέας συνθέτει εξελικτικά ένα παλίμψηστο χαρακτήρων, το οποίο ιδωμένο ως σύνολο απεικονίζει έναν κόσμο σε βαθύτατη ηθική σύγχυση. Ελεύθεροι και σκλάβοι, λευκοί και μαύροι βρίσκονται εξίσου παγιδευμένοι σ' αυτόν τον αδιανόητο θεσμό. Η πολυπλοκότητα του μυθιστορήματος οφείλεται στη διασταύρωση πολυάριθμων ιστοριών, ισοβαρών για την υπόδειξη της διαστρεβλωμένης κρίσης των προσώπων υπό καθεστώς σημαντικής πίεσης. Καταπιεστές και καταπιεζόμενοι εξομοιώνονται ως προς την αδυναμία τους να διακρίνουν και να διεκδικήσουν τη δικαιοσύνη και να ανακόψουν την ορατή κατάρρευση του κόσμου τους. Αδιαμφισβήτητα ένα συναρπαστικό πανόραμα του προ Εμφυλίου Νότου.



Η δουλεία ως επιχείρηση



Το μυθιστόρημα του Τζόουνς προέκυψε από εκδοτική απουσία έντεκα χρόνων, όσα μεσολάβησαν από την κυκλοφορία της βραβευμένης συλλογής διηγημάτων «Lost in the City» (1992, «Pen/Hemingway»). Το βραβείο Πούλιτζερ για το δεύτερο βιβλίο του συνιστά τη βαρύτιμη ανταμοιβή της φιλοπονίας του. Η τολμηρή αναφορά σε μια παραγνωρισμένη παράγραφο του ζητήματος της δουλείας σε συνδυασμό με την τεχνική αρτιότητα καθιστούν το μυθιστόρημα ένα εντυπωσιακό επίτευγμα. Η αφηγηματική απλότητα αρχίζει να αναγνωρίζεται ως αποτέλεσμα επίπονης εργασίας, καθώς η πληθώρα προσώπων σταδιακά ξεχωρίζει σε συγκροτημένες μορφές με συγκλίνουσες πορείες, ισάξιες μυθιστορηματικά. Το βιβλίο ανοίγει με τον πρόωρο θάνατο του Χένρι Τάουνσεντ, πρώην ιδιοκτησία του Ουίλιαμ Ρόμπινς, του ισχυρότερου λευκού στην κομητεία του Μάντσεστερ της Βιρτζίνια. Από την εφηβεία του ο Χένρι είχε κερδίσει την εκτίμηση του Ρόμπινς χάρη στην αφοσίωσή του, την ευφυΐα του και το ταλέντο του στην υποδηματοποιία. Ακόμα και μετά την εξαγορά της ελευθερίας του το αγόρι παραμένει υπό την προστασία του αλλοτινού αφέντη του, επισύροντας τη δυσαρέσκεια των γονιών του, επίσης πρώην δούλων του Ρόμπινς. Η δυσαρέσκειά τους μεγεθύνεται σε αποστροφή όταν ο γιος τους υπό τις υποδείξεις του μέντορά του αγοράζει τον πρώτο δούλο, τον Μόζες, μετέπειτα επιστάτη της φυτείας του. Η εκπαίδευση του Χένρι από τον Ρόμπινς στους κανόνες του ιδιότυπου καπιταλιστικού συστήματος, βασισμένου στην απόχρωση του δέρματος, απολήγει σταδιακά στη δημιουργία μιας σεβαστής περιουσίας, απαρτιζόμενης από εκτάσεις γης και πολυάριθμους δούλους. Ο Χένρι οραματίζεται τον εαυτό του σαν ιδεώδη αφέντη και υπόδειγμα εντιμότητας, αδυνατώντας να συνειδητοποιήσει το οξύμωρο των οραματισμών του. Από την πλευρά του, ο Ρόμπινς αποβλέπει στον κόσμο που χτίζει ο Χένρι σαν το μόνο φιλόξενο, δεκτικό τόπο για τα δύο παιδιά του, καρπούς του παράφορου έρωτά του με μια μαύρη. Ο θάνατος του Χένρι σηματοδοτεί το αργό ξεθεμελίωμα του φιλόδοξου οικοδομήματός του. Η αμφιθυμία της νεαρής γυναίκας του, της Καλντόνια, απέναντι στο θεσμό της δουλείας μετεξελίσσεται σε αναποτελεσματική διαχείριση της κληρονομιάς της. Ο ερωτικός της δεσμός με τον Μόζες σημαίνει την παραβίαση ενός θεμελιώδους κανόνα, την απόσταση από τις κτήσεις της. Ο Μόζες φαντασιώνεται τον εαυτό του σαν αντικαταστάτη του Χένρι, αλλά όταν η Καλντόνια του αρνείται την ελευθερία, δραπετεύει από τη φυτεία, όπως πράττουν και άλλοι δούλοι. Η Καλντόνια, μολονότι συμμερίζεται ειλικρινά τις αγωνίες των σκλάβων, σκέφτεται να ασφαλίσει την περιουσία της για να περιορίσει το κόστος των απωλειών. Χαρακτηριστική για τις ηθικές αμφιταλαντεύσεις όλων όσοι εμπλέκονταν στην επιχείρηση της δουλείας είναι η φιγούρα του σερίφη Τζον Σκίφιγκτον. Ταγμένος στην υπηρεσία του νόμου και του Θεού, ο Σκίφιγκτον εμφανίζεται ως ο πιο τραγικά προδομένος από τις πεποιθήσεις και τις προθέσεις του χαρακτήρας του μυθιστορήματος. Πολέμιος της δουλείας και αναγκασμένος να την προασπίζεται λόγω θέσης, αναζητεί ελαφρυντικά στη Βίβλο, αλλά η χριστιανική του αγνότητα ολοένα φθείρεται όταν αποδέχεται ένα μαύρο κορίτσι σαν γαμήλιο δώρο, όταν αργότερα την επιθυμεί σεξουαλικά και όταν αρκετά αργότερα σκοτώνει τη μητέρα τού Χένρι πάνω στο καθήκον. Στο γραφείο τού σερίφη ένας χάρτης τριακοσίων ετών αναπαριστά τον τότε γνωστό κόσμο, με την αναμενόμενη αναξιοπιστία ενός τέτοιου τεκμηρίου. Στο καλειδοσκόπιο ηθικής που φιλοτεχνεί ο Τζόουνς, οι στρεβλώσεις προβάλλουν εξίσου σοβαρές με τις γεωγραφικές ανακρίβειες του παρωχημένου χάρτη.



Η ανελευθερία του φοβισμένου



Ο Τζόουνς διατηρεί τη φωνή του χαμηλωμένη, σχεδόν σβησμένη μέχρι το τέλος του μυθιστορήματος, αφήνοντας λιγοστά περιθώρια έκφρασης σ' έναν υπόκωφο, πικρό σαρκασμό. Η διάκριση σε θύτες και θύματα, η βυθομέτρηση της σκαιότητας ή της ακεραιότητας, η ηθική αποτίμηση εντέλει των μυθοπλαστικών προσώπων πόρρω απέχουν από τον προβληματισμό του. Ο κύριος προσανατολισμός του κατευθύνεται στον ευτελισμό της ανθρώπινης αξίας από καταστάσεις που υπερβαίνουν τα άτομα. Ολοι ανεξαιρέτως στο βιβλίο παρουσιάζονται δέσμιοι της δουλείας. Ακόμα και οι ήρωες, που στο ένα χέρι κρατούν τη Βίβλο και στο άλλο το μαστίγιο, κινούν και τα δυο τους χέρια από φόβο. Από την άλλη, οι περισσότεροι δούλοι θυσιάζουν την προοπτική της ελευθερίας από τρόμο μήπως στερηθούν την ασφάλεια του ελάχιστου, τη γη που καταναγκαστικά δουλεύουν, το φαΐ και τη στοιχειώδη στέγη που τους προσφέρονται. Οι λευκοί αισθάνονται εξίσου ανίσχυροι, εξίσου υποχείρια του τρόμου μήπως η περιουσία τους φτερουγίσει ή, χειρότερα, τους επιτεθεί. Ο Τζόουνς εποπτεύει τον τόπο και την εποχή από σκοπιά μικροσκοπική και μακροσκοπική ταυτόχρονα. Συχνά κατά την περιγραφή μικροεπεισοδίων της καθημερινότητας προτρέχει, αποκαλύπτοντας την κατάληξη των προσώπων που πρωταγωνιστούν σ' αυτά. Με άλλα λόγια, το πεπρωμένο των ηρώων συχνά προηγείται της ολοκλήρωσης της σκιαγράφησής τους. Γνωρίζουμε το τέλος τους πριν ακόμα τους γνωρίσουμε. Ο Τζόουνς με αυτό το αφηγηματικό τέχνασμα δρασκελίζει το χρονικό πλαίσιο της μυθοπλασίας. Καθώς συστήνει τους χαρακτήρες σε μεγάλο χρονικό άνυσμα και καθώς κινείται αβίαστα μπρος και πίσω στο χρόνο, φτάνει με προμελετημένα άλματα στην Αμερική του 20ού αιώνα. Ενοποιεί έτσι αποκλίνουσες χρονικές στιγμές, υποδεικνύοντας το παρόν ως αποκύημα του παρελθόντος, ενώ παράλληλα εξισώνει τους ήρωες. «Ολοι είμαστε άξιοι των άλλων» επιμένει η Καλντόνια. Ο Τζόουνς υπερθεματίζει, ανασύροντας με αφηγηματικά μέσα την εγγενή αξία των προσώπων. Οι λεπτομέρειες που σωρεύει δημιουργούν διαρκώς μεταβαλλόμενες φωτοσκιάσεις γύρω από τους χαρακτήρες. Οι πράξεις τους επιβάλλουν διαφορετικές νοηματοδοτήσεις στις έννοιες της εντιμότητας και του δικαίου. Ακόμα και τους απεχθέστερους ήρωες τους συναντάμε σε σκηνές απαράμιλλης συγκίνησης. Οι έξοχες περιγραφές ψυχορραγημάτων, εικόνες συναρπαστικού λυρισμού, καθιστούν τα πρόσωπα το ίδιο βάναυσα ηττημένα από το μικρόκοσμο που εγκαταλείπουν.

Σε πολλά σημεία ο συγγραφέας παραπέμπει σε σύγχρονα συγγράμματα ιστορικών προς επίρρωση των ισχυρισμών του περί ισχυρής οικονομικά τάξης μαύρων. Μπορεί οι παραπομπές σε επινοημένα τεκμήρια να δοκιμάζουν την εμπιστοσύνη του αναγνώστη, αλλά επίσης του υπενθυμίζουν ότι διαβάζει την αναπαράσταση μιας εποχής. Περισσότερο από την επίφαση αληθοφάνειας τα επίπλαστα ντοκουμέντα αποσκοπούν στη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν. Το επονείδιστο αυτό κεφάλαιο της ιστορίας στοιχειώνει τη σημερινή Αμερική και συνιστά τη ρίζα κοινωνικών φαινομένων που σιγοβράζουν στο υπέδαφός της. Η αναφορά στις ιστορικές μελέτες, εκπονημένες πολλές δεκαετίες μετά το θάνατο των προσώπων, καταδεικνύει επίσης την εμβέλεια της επίδρασης του επαίσχυντου θεσμού και την κατίσχυσή του στα άτομα που είτε τον συντήρησαν είτε τον υπέστησαν. Οταν ένας Καναδός δημοσιογράφος επισκέπτεται το 1881 μια μαύρη που είχε στην κατοχή της δούλους, για να ερμηνεύσει τους παράγοντες που ευνόησαν τη μακροημέρευση του θεσμού, δέχεται την εξής καθηλωτική απάντηση: «Από μας, τους νέγρους, ούτε ένας δεν θα 'κανε κάτι που δεν μας επέτρεπαν».

Το γράμμα του αδελφού τής Καλντόνια από την Ουάσιγκτον, στο τέλος του μυθιστορήματος, μαρτυρεί τη μακροβιότητα του τρόμου και της ανασφάλειας που κληροδότησε η δουλεία και στις δύο πλευρές. Ο παράδεισος που οραματίστηκαν στο Νότο, χάθηκε οριστικά μαζί με τον Χένρι, ένθερμο αναγνώστη τού Μίλτον. Σε έναν άγνωστο κόσμο χωρίς διακριτές διαχωριστικές γραμμές, αναγνωρίσιμο ωστόσο απόγονο του παλιού, το φάσμα του παρελθόντος μαυρίζει την ελευθερία τους και βαραίνει τις αλυσίδες τους.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/01/2006