Επιστολή προς τον πατέρα

Στην Επιστολή προς τον πατέρα ο Φραντς Κάφκα παρουσιάζεται περισσότερο από ποτέ «... σαν γυμνός ανάμεσα σε ντυμένους», όπως τον χαρακτήρισε η πρώτη μεταφράστριά του στα Τσεχικά, και αγαπημένη του, Μίλενα Γέσενσκα.

Αυτή η «περίφημη» κατά τον νομπελίστα Ελίας Κανέττι επιστολή, στην οποία οι ρόλοι κατηγόρου και κατηγορούμενου εναλλάσονται, οι κατηγορίες ανασκευάζονται και οι υπεραστικές γραμμές καταρρέουν με τον μοναδικά αριστουργηματικό καφκικό τρόπο, αποτελεί την άλλοτε μετρημένη και συγκρατημένη, αλλά πάντοτε φορτισμένη, εκ βαθέων κατάθεση ζωής του Φραντς Κάφκα και αρκετές φορές έχει δικαίως αποτελέσει υλικό θεατρικώνν παραστάσεων (με περισσότερο πρόσφατη ίσως εκείνη του Adolfo Assor στο Garn-Theater του Βερολίνου τον Δεκέμβριο του 2002), επαληθεύοντας τον ισχυρισμό του συγγραφέα της: «Εγώ δεν έχω κάποιο λογοτεχνικό ενδιαφέρον, αλλά αντιθέτως εγώ συνίσταμαι από λογοτεχνία, δεν είμαι τίποτε άλλο και δεν μπορώ να είμαι τίποτε άλλο».





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο σπουδαίος Κανέτι λέγοντας αυτά αναφέρεται στους ενδοιασμούς του δημιουργού του «Πύργου» για το γάμο. Στο παρόν βιβλίο ο φόβος και ο τρόμος του Κάφκα, που θα τον κάνουν να νιώσει συρρικνωμένος απέναντι σε μιαν άλλη αρχή, αφορά στο βασικό «γάμο», ας τον πούμε έτσι, σε μιαν άλλην υπερεξουσία, αυτήν που σχετίζεται με τον πατέρα: γονέα ή Θεό, πάρτε το όπως θέλετε.

Η «Επιστολή προς τον πατέρα» μεταφράζεται πρώτη φορά στη ελληνικά σε ολοκληρωμένη μορφή, βασισμένη στο χειρόγραφο του συγγραφέα της. Η προηγούμενη εκδοχή που γνωρίζαμε προερχόταν από τα αρχεία του εκδότη και φίλου του Κάφκα (πάτρονα ως ένα σημείο) Μαξ Μπροντ.

Τα γράμματα που απηύθυνε ο αγωνιακός Τσέχος προς διάφορα πρόσωπα, αγαπημένη, αδελφή ή πατέρα, έχουν γίνει θρυλικά, αφού μαζί με τα ημερολόγια του τελευταίου συμπληρώνουν τον εφιαλτικό κόσμο αυτής της κλασικής πλέον προσωπικότητας των γραμμάτων του 20ού αιώνα, που κατόρθωσε να μας ...εκπροσωπήσει στην αισθητική του παράσταση ενώπιον της Υπαρξης.

Οντως, όπως όχι άδικα έγραφε μια παλιά διαφήμιση των εκδόσεων Πένγκουιν, «το βλέμμα του (είναι) το βλέμμα του κόσμου μας». Κανείς άλλος ομότεχνός του πεζογράφος μέχρι σήμερα, τουλάχιστον, δεν αιμοδότησε στα γραπτά του την ανασφάλεια, την αγωνία και τις αβεβαιότητες του μοντέρνου ανθρώπου. Μέσα από τα περίφημα, ενίοτε μπαρόκ, συμπαγή και διαχρονικά σύμβολά του χωρογραφήθηκε η ανοιχτή συνθήκη της ανθρώπινης περιπέτειας με το περιβάλλον, το μοιραίο και το εσωτερικό τοπίο.

Ισως ποτέ πριν από την περίπτωση Κάφκα, επίσης, δεν είχε ταυτιστεί τόσο πολύ το βιογραφικό, το πρόσωπο του συγγραφέα με τις αισθητικές του προτάσεις. Η εντατική και έντονη παρουσία του ίδιου του Κ., με την έννοια της έμμεσης αυτοβιογράφησης -σ' ένα επίπεδο μεταφορικό- στο έργο του, έδωσε ένα αποτέλεσμα στο οποίο νομίζεις ότι ένα είδος κοινής μοίρας ενώνει το υποκείμενο και το ρήμα του. Αυτό το φαινόμενο μας συστήνεται (μπορούμε να το δούμε και έτσι ή κυρίως έτσι) ως προϊόν της νεοτερικής εποχής: ως εκδήλωση μιας πιο έκδηλης συνάντησης της εικόνας μας με αυτό που παράγουμε καλλιτεχνικά, και όχι μόνο. Ας υπογραμμιστεί, προς ενίσχυση των προηγουμένων, και το προφανές, κάποτε αναγκαίο: ο δημιουργός της «Μεταμόρφωσης» δεν αυτοσυστήνεται, κατά κάποιον τρόπο, εισδύοντας στα κείμενά του με το ταυτοτικό Κ. του επωνύμου του αλλά με τις εξομολογήσεις του σε προσωπικά γραπτά, όπως το υπό σχολιασμόν. Οι «ιδιωτικές» του γραμμές είναι μια καλή μαρτυρία, ένας αποκαλυπτικός προβολέας πάνω στην ποιητική του.

Μία από τις προσωπικές περιοχές οι οποίες φωτίζουν συμπληρώνοντας το έργο του είναι, βέβαια, και αυτή της σχέσης του με τον άμεσο ανιόντα του. Ο αυταρχικός πατέρας Χέρμαν, γιος εμπόρου κρεάτων και έμπορος, ήταν για το συγγραφέα της Πράγας ένα θεμελιώδες σύμβολο καταπίεσης, που τον ακολούθησε ως σκιά και άλγος ισοβίως. Η επιστολή εν προκειμένω, που γράφτηκε (για να μη σταλεί ποτέ) το Νοέμβριο του 1919 στην πανσιόν Στιντλ στο Σέλεζεν, είναι ένα υποδειγματικό κείμενο μιας δοκιμασμένης από την πατριαρχία διάνοιας και ενός αναδιπλωμένου ψυχισμού. Στις γραμμές που χαράζει ο φιλάσθενος, σωματικά αλλά και εσωτερικά, Κάφκα κυκλοφορεί μια ψυχρή και ταυτόχρονα θερμή διάθεση απέναντι στο γονέα, κάτι σαν απολογία δίπλα στο συνολικά σαφέστατα επιθετικό και απομυθοποιητικό ύφος.

Ο επιστολογράφος αντιμετωπίζει σαφέστατα τον πατέρα ως μια μορφή υπερεγώ. Ως μια μορφή που τον λογόκρινε σε όλη του τη ζωή και σχεδόν τον ευνούχισε. Παρεκκλίνοντας από τις γνωστές ψυχαναλυτικές θεωρίες, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το αίσθημα ενοχής που είχε δημιουργηθεί στον Κ. δεν ήταν καθόλου ασυνείδητο σ' αυτόν: αντίθετα, η στηλιτευτική, εγωιστική και φάλτσα συμπεριφορά τού πατέρα απέναντι στα παιδιά του δημιούργησε ένα πολύ δυνατό αίσθημα ενοχής. Ο Φρόιντ από τη δική του σκοπιά, κοιτάζοντας τις σχετικές περιπτώσεις «θυμάτων» του υπερεγώ, μίλησε, ως γνωστόν, μεταξύ άλλων για τη μελαγχολία και το ψυχολογικό πένθος: δηλαδή ψυχικές καταστάσεις που δημιουργούνται στα παιδιά εξαιτίας των γονεϊκών απαιτήσεων και απαγορεύσεων.

Ο Κάφκα κυριολεκτικά «πενθεί» για το φαινόμενο του πατέρα του σε μεγάλη μελαγχολία -κάποτε και οργή- απέναντι στην εικόνα ενός αυτάρκους στον πεπλανημένο κόσμο του, δοκησίσοφου ανθρώπου, ο οποίος κατά την άποψη του υιού έδινε παραστάσεις εγωισμού προσπαθώντας να επιβάλλει την άποψή του. Η επιστολή είναι διάσπαρτη από σχετικά ανέκδοτα, εικόνες ίσως ενός αστικού ήθους εν πολλοίς παρωχημένου στα εξωτερικά του δεδομένα. Οπωσδήποτε, όμως, βαθύτερα απόλυτα αντιπροσωπευτικές ακόμα μιας οιονεί εξουσιαστικής ιδεολογίας και αντίληψης πραγμάτων, τις οποίες και σήμερα βλέπουμε να εκπέμπουν οι οικογένειες στην Ευρώπη περισσότερο και όχι οι ίδιοι θεσμοί στη μητριαρχική Αμερική, ας πούμε.

Η γλώσσα του Κ. διαθέτει τη σκληρή διανοητικότητα ενός ρασιοναλιστή, ενός ρήτορα (ας μην ξεχνάμε ότι ο επιστολογράφος είχε σπουδάσει Νομικά) ο οποίος προσπαθεί να πείσει την άλλη πλευρά με επιχειρήματα, με ισχυρισμούς οι οποίοι σηκώνουν το «βάρος της αποδείξεως». Την ίδια στιγμή αντιλαμβάνεσαι ότι υπάρχει και η μέριμνα του συγγραφέα να διασωθεί το δραματικό στοιχείο που αντλείται από τη σύγκρουση πατέρα και υιού. Να στηθεί το κατάλληλο ρεαλιστικό σκηνικό το οποίο θα φιλοξενήσει τη σχετική περιπέτεια. Και οι δύο άξονες λειτουργούν με τρόπο αξεπέραστο: από τη μια η λογική, λεκτική επίθεση τυλιγμένη στο πρώτο σχήμα κάνει τα πράγματα ν' αποκτούν μια παράλογη στίλβωση καθώς συγκρούονται, ενώ από την άλλη μια οικονομημένη αναπαράσταση, αναμνηστική των παθών του νεαρού Κάφκα, γεννά τους περίεργα στυφούς καρπούς της.

Ωστόσο, ανάμεσα στο αμείλικτο και τιμωρητικό εισχωρούν όχι μόνο η διάθεση συγνώμης αλλά και η κατανόηση ώς έναν βαθμό της γονεϊκής στάσης. Ο Κάφκα μεθίσταται εις Θεόν και οι ρόλοι αλλάζουν: η οπτική γωνία μετατρέπεται και το ύψος αρχίζει να γίνεται πιο διαλλακτικό. Αν και σ' αυτή τη θέση υπάρχει χώρος για τη συντριβή, η οποία διαρκώς υπονοείται. Οταν ο Κάφκα αντιμετωπίζει τον πατέρα ως Θεό -πλην χωρίς ...ελαφρυντικά- του επιτίθεται αμείλικτα, αφήνοντας να λανθάνει μια εξουθενωμένη συνείδηση της μοίρας ενός καταδικασμένου σε πίστη.

Χαρακτηριστικό το εδάφιο της έγκλησης του πατέρα για κοροϊδία του εβραϊκού τυπικού: εκεί νιώθεις το συμβολισμό για τον οποίο έχει χυθεί πολύ μελάνι... Ο Ιεχωβά του Κάφκα είναι μια έννοια παράλογα σεβάσμια, αρκούντως δηλαδή ιλαροτραγική όσο και άξια τιμωρίας. Θα ήταν περιττό, νομίζω, να τονιστεί το φροντιστήριο που έκανε προς αυτή την κατεύθυνση ο Κάφκα στους μεταγενέστερους συγγραφείς του παραλόγου.

Ο κ. Αλέξανδρος Κυπριώτης, υιοθετώντας μιαν ελεγχόμενη καθαρεύουσα, πέτυχε στη μεταφορά του καφκικού «επιστολιμαίου» ύφους. Σε κάποιες στιγμές μόνον, ο εξελληνισμός κάποιων λέξεων νομίζω ότι είναι εκτός κλίματος. Π.χ. η συχνά επαναλαμβανόμενη έκφραση «καφκέικο» (όπως και η σχετική λέξη για το γένος της μητέρας) φοβάμαι ότι παραείναι ...ντόπια και προδίδει το ύφος του Κ.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/11/2003