Ο Πύργος

Σε μια εκδήλωση για τη μεγάλη μορφή της Πράγας, τον Φραντς Κάφκα (1883-1924), ένας ακροατής μού ζήτησε να συνοψίσω γιατί θεωρώ σπουδαίο συγγραφέα την προσωπικότητα αυτή. Αν και το αίτημα μου φάνηκε μάλλον άγονο και άσκοπο (όπως συμβαίνει σε κάθε περίπτωση που προσπαθούμε να.. αμπαλάρουμε κάτι που συνεχώς διαφεύγει) επιχείρησα να δώσω έναν ορισμό της ευφυούς πρότασης του Κάφκα.

Δεν ξέρω κατά πόσον «καλύφθηκε» ο φίλος ακροατής, πάντως εγώ έμεινα ανικανοποίητος από την απάντηση, η οποία επαναλάμβανε όσα πάνω κάτω έχουν ειπωθεί για το πυρετικό εκείνο πνεύμα.

Στη συνέχεια, παρ όλα αυτά, το εγχείρημα μιας ιδιαίτερης επικέντρωσης στην κύρια προσφορά του Κ., όσο κι αν έμοιαζε μάταιο, ήταν πρόκληση και, βέβαια, από μιαν άποψη, μέσα στη λογική ενός ανοιχτού στοιχήματος, έτσι, χάριν συζητήσεως... Δεν ξέρω εάν μπορεί να καταλήξει κανείς, όπως κι εγώ εξάλλου, με ασφάλεια σε μία απάντηση πάνω στο προηγούμενο θέμα, χωρίς σπουδαία διακινδύνευση, αλλά αξίζει τον κόπο. Και τούτο διότι, όπως απεδείχθη, πέραν όλων των άλλων (που εμπεριέχονται στο «κουβέντα να γίνεται...», όπως είπαμε), το συγκεκριμένο στοίχημα έχει την εξής ιδιορρυθμία: η απάντηση βρίσκεται εντός της ερωτήσεως.

Με άλλα λόγια: υπάρχει ένα είδος αυτοπάθειας, ας την πω έτσι, σε όσα γράφει ο Κάφκα, με την έννοια ότι οι διερωτήσεις επιστρέφουν στον εαυτό τους. Νομίζω συμβαίνει σε όλα τα κορυφαία έργα... Ο πρόδρομος αυτός του «παράλογου» υιοθέτησε μια ρητορική η οποία συνομιλώντας με το κενό χωνεύεται μέσα σ αυτό και στον εαυτό της σε τέτοια γραμμή ώστε τα διεστώτα να συγκλίνουν περίεργα.

Ο θρυλικός Πύργος του, είναι το τελευταίο και ημιτελές, όπως όλα τα μεγάλα πεζά του Κ., έργο αυτής της αξεπέραστης φωνής· κυκλοφόρησε, ύστερα από πολλές εκδοτικές περιπέτειες, «υπαιτιότητι» του υπερπροστάτη του Κ., Μαξ Μπροντ. Τώρα το έχουμε μπροστά μας στην πληρέστερη μορφή του, από μία γερμανική έκδοση των καφκικών απάντων του 1982. Με όλα τα κεφάλαια που διέσωσε ο Μπροντ. Αυτά τα κομμάτια, αν και ημιτελή, δεν προδίδουν διόλου το γνωστό ύφος του Κ., το οποίο, βέβαια, γνωρίζουμε μέσα από την «κοπτική-ραπτική» που έκανε στα χειρόγραφα του φίλου του ο μισαλλόδοξος Μπροντ.

Και εδώ, λοιπόν, το παράδοξο, αυτοπαθές με τον τρόπο του, στυλ του Κ. βρίσκεται στο φόρτε του. Οι απορίες εκτοξεύονται και η ηχώ τους τις στέλνει πίσω στην πηγή αυτούσιες. Τι έχει γίνει εν τω μεταξύ; Ο χωρομέτρης Κ., ο ήρωας που έχει αναλάβει μια τοπογράφηση στην επικράτεια μιας κομητείας με κέντρο έναν Πύργο, χωρίς μάλλον να του την έχουν αναθέσει, και βρίσκεται έτσι πάντα στην περιφέρεια, συνεχώς θέτει ερωτήματα για τους λόγους απαγόρευσης της προσέγγισής του στο «κέντρο».

Εχει γραφτεί, μέσα από μια πολύ σωστή θεματική ανάγνωση, ότι στον Πύργο περιγράφεται ο αγώνας του χωρομέτρη να τον πλησιάσει, ενώ στη Δίκη ο αγώνας του Γιόζεφ Κ. να την αποφύγει. Στη μια περίπτωση ο χωρομέτρης Κ. ακολουθεί έναν δαιδαλώδη δρόμο, σαν το γνωστό κήπο των σταυρολέξων (από εδώ μοιάζει να αρδεύεται κι ο Μπόρχες, μεταξύ μυρίων όσων άλλων...), ο οποίος δεν τον οδηγεί στον προορισμό του. Ενώ στη Δίκη, ο ήρωας προσπαθεί να αποφύγει την τιμωρία από την όποια Εξουσία, που είναι πάντα αόρατη, σχεδόν βλακώδης όσο και επικίνδυνη στον φρικτά γελοίο παραλογισμό της.

Οι απορίες, σε κάθε περίπτωση, διαρκώς πληθαίνουν διαγράφοντας μια καμπύλη για να δαγκώσουν την ουρά τους. Τι συμβαίνει με όσα περιτριγυρίζουν τους πρωταγωνιστές του «σκανδάλου της ζωής»; Τίποτα μυστήριο δεν τρέχει μ αυτούς: απλώς θα πληρώσουν το τίμημα του υπάρχειν, ενός είναι για το οποίο δεν ευθύνονται και εντούτοις πρέπει όχι μόνο να ανεχθούν αλλά και να απολογηθούν γι αυτό, αθώοι εν πλήρει συγχύσει ασφαλώς.

Ακόμα και το στοιχείο της ελευθερίας θα το βιώσουν ως μια παράξενη ιδιορρυθμία, ως το αποτέλεσμα μιας συνάντησής τους με πλευρές της Εξουσίας, η οποία τούς κάνει τη χάρη να σκεφτούν ότι εκείνοι παράλογα την εκπροσωπούν σε μεγάλο ή μικρό βαθμό.

Ο χωρομέτρης Κ., ένα προφανές σύμβολο, δεν μπορεί να μετρήσει τίποτα γιατί βρίσκεται αποσυνάγωγος (άραγε;) για λόγους που δεν γνωρίζει. Μόνον όταν πεθάνει αδικαίωτος θα είναι σε θέση να περάσει τις κεντρικές πύλες του μυστηριώδους πύργου, αλλά κι αυτό παίζεται...

Σ αυτή την αυτοπάθεια του καφκικού λόγου, καθείς μπορεί να επενδύσει ερμηνείες επί ερμηνειών και να βρίσκεται με τη σειρά του, όπως ο Κ., σε μια συνεχή φυγόκεντρο. Θα χάσουμε χρόνο αναφέροντας, επιγραμματικά, έστω και τις κυριότερες, «σε τίτλους», θεωρητικές αναλύσεις της ακμαίας αυτής πνευματικής παρακαταθήκης στην παγκόσμια γραμματολογία. Οι οποίες οπωσδήποτε συνέβαλαν τα μάλα στην ανοιχτή συζήτηση για το καφκικό φαινόμενο, προσφέροντας πλούσιες σημειολογικές παρατηρήσεις σε αυτό το «μεταμορφούμενο» συνεχώς τοπίο.

Αυτό το έσχατο έργο του Κ. μοιάζει να μιλάει για την επιβίωση, για την άκαρπη τέχνη του ζην. Και να πούμε εδώ ότι όλα παρουσιάζονται με το γνωστό, ελαφρώς «μαύρο», σαρκαστικό ύφος του Κ., που μπορεί να παίζει με τη φανταστική διάσταση των πάντων, αλλά δεν υπολείπεται και σε νατουραλιστικές ακόμα λύσεις για να υποστηρίξει τον κόσμο του. Και δεν αναφέρομαι μόνο στις σεξουαλικές σκηνές που παρουσιάζει, αλλά στο γενικότερο σκηνογραφικό βλέμμα του.

Αλήθεια, μάλλον θα υπάρχει κάποια αποκλειστική μελέτη για τη σκηνογραφία στα καφκικά άργα. Ξέρουμε ότι υπάρχουν πάμπολλες θεωρητικές νύξεις γι αυτήν σε γνωστές, συνολικές προσεγγίσεις της καφκικής τοπιογραφίας, αλλά αγνοώ τις εξειδικευμένες. Οσο για τις άλλες αναπαραστάσεις, να θυμηθούμε τη «διευθέτηση» χώρων που έκανε ο Ορσον Γουέλς στο σινεμά, όπως και τις αντίστοιχες, ποικίλες θεατρικών σκηνοθετών, για τους οποίους χρειάζεται εκτενής κατάλογος.

Τι συμβαίνει με τα καφκικά ντεκόρ; Η σχέση των προσώπων και των βλεμμάτων μέσα στους αρχιτεκτονημένους, με τρόπο θα έλεγα ευρυγώνιο, χώρους παραπέμπει σε όνειρο: όπου όλα μπορούν ταυτόχρονα να συμβαίνουν συμφυρμένα, με εφιαλτικό πρόσημο κάποτε. Θυμόμαστε τη Δίκη, όπου τα δικαστήρια, τα γραφεία, τα υπνοδωμάτια, τα πλυσταριά κ.λπ. βρίσκονται αναπάντεχα, εντελώς ξένα και την ίδια στιγμή οικεία, δίπλα στον κύριο τόπο της δράσης, που τον φανταζόμαστε πιο επιβλητικό και απρόσιτο. Στον Πύργο έχουμε την ίδια, ίσως και γκροτέσκα, χωροταξία: ο Κ. κοιμάται σε μια γωνιά της ταβέρνας και συνδιαλλέγεται με τους γύρω του όταν φτάνει στην περιοχή του Πύργου. Σε κάποιον ανάλογο χώρο κοιμάται με τη σερβιτόρα, αναπαύεται η πανδοχέας, το σπίτι του ταχυδρόμου Βαρνάβα είναι περίεργο, ο Κ. εισέρχεται σε παράδοξα σπίτια-λουτρά, η αίθουσα του δημοτικού σχολείου όπου δουλεύει επιστάτης μοιάζει με σκηνή θεάτρου...

Το στοιχείο του ονειρικού εφιάλτη στο οποίο εισερχόμεθα κατά τη γέννησή μας λέει, πιθανόν, ο Κάφκα, δεν μπορεί παρά να στηθεί σαν ένα αυθαίρετο σκηνικό, σαν ένας τόπος όπου αναγκάζονται, σε βαθμό γελοίο, να συνυπάρξουν δύο αντιτιθέμενες καταστάσεις: η ανθρώπινη και μία άλλη, εξίσου μυστηριώδης αλλά με διαφορετικά χαρακτηριστικά, εξού και ο τραγέλαφος της συγκατοίκησης.