Το μηδέν και το άπειρο

Κουραστικό σε αρκετά σημεία, πολύ εύστοχο και βαθυστόχαστο σε άλλα. Κρατάω πολλά ωραία υπογραμμισμένα σημεία σχετικά με την εξουσία και τον τρόπο που ασκείται ανά τους αιώνες. Αξίζει να διαβαστεί.

O σύντροφος Ρουμπάσοφ (Τροτσκιστής), μέλος της ιστορικής ηγεσίας του Κόμματος και πρώην λαϊκός επίτροπος, καταλήγει μια νύχτα στη φυλακή.

(Οι Τροτσκιστές ιστορικά υποστήριζαν την "εξαγωγή της Επανάστασης" σε άλλες χώρες με σκοπό διάδοσης του Κομμουνισμού και εξάλειψης με αυτόν τον τρόπο τους πιθανούς εχθρούς.
Ιστορικά όμως επικράτησε ο Στάλιν που υποστήριζε ΟΧΙ την "εξαγωγή της επανάστασης" αλλά της "περιφρούρησης της επανάστασης" εντός των συνόρων της Χώρας... Αυτό πρακτικά έπρεπε να επιτευχθεί με "αφανισμό" κάθε αντιφρονούντος...και κάθε διαφορετικής άποψης...κηρύσσοντάς το απλά ως Προδότες. Στις περίφημες Δίκες της Μόσχας εξοντώθηκε το καλύτερο δυναμικό του ΚΚΣΕ, το οποίο εκλέχθηκε στο 17ο Συνέδριό του: εκτελέστηκαν 1.108 σε σύνολο 2.066 αντιπροσώπων, καθώς και τα περισσότερα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, 98 από τα 139. Παράλληλα δολοφονήθηκαν οι περισσότεροι Λαϊκοί Επίτροποι Υπουργοί, πλήθος στελεχών και στρατηγών του Σοβιετικού Στρατού...)

Στο βιβλίο ο Φανταστικός ήρωας ως Πολιτικός κρατούμενος με την κατηγορία της προδοσίας, πιθανότερη μοίρα του είναι η εκτέλεση ή, στη γλώσσα του Κόμματος, η «εκκαθάριση». Περιμένοντας στο κελί του την εξέλιξη της υπόθεσής του, μεταξύ ανακρίσεων και εκβιασμών για απόσπαση ομολογίας, μεταξύ της ανάγκης για τσιγάρο και ενός επίμονου πονόδοντου, μεταξύ εφιαλτικών ονείρων και ενοχικών ανα-στοχασμών, ανατρέχει στη διαδρομή του στο Κόμμα, θυμάται τα στελέχη αλλά και τα απλά μέλη που συνάντησε, φιλοσοφεί για την ιδεολογία της Επανάστασης και τις πρακτικές του Κόμματος και προσπαθεί να προσδιορίσει τη δική του ευθύνη απέναντι στην ανθρωπότητα και στην Ιστορία.

Το έργο εκτυλίσσεται σαν δράμα δωματίου, ή μάλλον, σαν δράμα φυλακής με τρεις βασικούς ήρωες: τον Ρουμπάσοφ και τους ανακριτές Ιβανόφ και Γκλέτκιν. Ο δεύτερος, της παλαιάς φρουράς και αυτός, γρήγορα εξαφανίζεται από το προσκήνιο γιατί, μάλλον, είναι διαλλακτικός με τον σύντροφό του, με τον οποίον ήταν μαζί στην Επανάσταση του ‘17. Ο άλλος, νέας κοπής, χωρίς καμιά σύνδεση με το ένδοξο παρελθόν, είναι ένα είδος κατώτερου ανθρώπου -ένας «νεάντερταλ» κατά την θεωρία του Καίσλερ.

Οι διάλογοι μεταξύ τους αποτελούν το πιο δυνατό μέρος του μυθιστορήματος, ο τρόπος που αναλύει ο συγγραφέας την ουσία της αυταρχικής μονοκρατορίας, τα σοβαρά επιχειρήματα ένθεν -και κυρίως- κακείθεν, τα οποία ο αναγνώστης νιώθει με έκπληξη πως έχουν μεγάλη πειθώ. Οι συζητήσεις εισέρχονται στην ουσία των πραγμάτων, σε θέματα λογικής και ηθικής, για το πώς η πρώτη σαν σκοπιμότητα προτάσσει την συλλογικότητα απέναντι στο άτομο, την ατομικότητα, και ούτως πετά στο περιθώριο κάθε ανθρωπιστική αναστολή και οραματική ιδεολογία.

Με άλλα λόγια, η Ιστορία εξαφανίζει ό,τι εμποδίζει την ροή και την εξέλιξή της, θεωρεί τον κάθε άνθρωπο έναν απλό αριθμό και προχωρώντας πέρα και πάνω από κάθε ηθική αναστολή συντρίβει όσους προτάσσουν διαφορετικές απόψεις.

Μια σύγχρονη μακιαβελική μέθοδος που εφαρμόσθηκε στη Σοβιετική Ένωση και προκάλεσε τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων.

Eδώ ο συγγραφέας προχωρά πιο βαθιά στην ψυχοσύνθεση του πρωταγωνιστή. Στην φυλακή ο Ρουμπάσοφ έρχεται αντιμέτωπος με την συνείδησή του και ανακαλύπτει, «εκείνο το δημιούργημα της γραμματικής», το Εγώ, το ατομικό του συναίσθημα, κάνοντας αναφορά στις απόψεις του Φρόιντ και του Νίτσε. Οι, χωρίς σκληρά βασανιστήρια, ανακρίσεις -πέρα από την δοκιμασία της απαγόρευσης ύπνου, καθώς κάθε 1-2 ώρες ο Ρουμπάσοφ στέκεται αντιμέτωπος με τον Γκλέτκιν και με μια ισχυρή λάμπα- οι εξευτελισμένοι σύντροφοι που τον καταγγέλλουν για σαμποτάζ και συνεργασία με τον εχθρό, η σιγουριά της εξουσίας για την ενοχή τού ηλικιωμένου μπολσεβίκου μα, πάνω από όλα, η αίσθηση του ίδιου πως έχουν δίκιο, αναστέλλουν κάθε διάθεση του φυλακισμένου ήρωα να αντισταθεί με ατράνταχτα επιχειρήματα. Και σαν γαλουχημένος ντετερμινιστής αποφασίζει να δεχθεί τις κατηγορίες όχι, βέβαια, για να σώσει τη ζωή του αλλά διότι δέχεται πως, «στης Ιστορίας το χοντρό τον κινητή» το άτομο δεν μπορεί παρά να ενδώσει. Ομολογεί και υπογράφει ό,τι ο ανακριτής του σπρώχνει μπροστά του με την ελπίδα πως όντας από τούδε στο περιθώριο θα μπορεί να στοχαστεί ελεύθερα.

Οι τελευταίες σκηνές του δράματος και η τελετουργία τους, η κυριολεκτική κάθοδος του Ρουμπάσοφ στο υπόγειο των εκτελέσεων, η στιγμή των δύο πυροβολισμών και η αίσθηση του ταξιδιού στην θάλασσα της αιωνιότητας, είναι στιγμές συγκλονιστικές. Ο Άρθουρ Καίσλερ, μια όντως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, έγραψε έναν φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στην Ιστορία που δεν αναφέρεται αποκλειστικά στο Σταλινικό καθεστώς αλλά σε κάθε εξουσία...

Πολλά σημεία του βιβλίου έχουν διαχρονικά νοήματα...με καλύτερο την
Θεωρία περί "αργής ταχύτητας της Ιστορίας" σε σχέση με την "ταχύτατη διανοητική εξέλιξη" του ανθρώπου... Αυτή η "Θεωρία" του Φανταστικού Ήρωα του Βιβλίου (με τη Φωνή του Συγγραφέα) είναι η κακοδαιμονία του ανθρώπου που τον εμποδίζει ώστε να κρίνει σωστά με ποιά πλευρα της ιστορίας πρέπει να στέκεται κάθε φορά....

Ένα έργο που κατά την γνώμη μου είναι αρκετά υποτιμημένο σε σχέση με αυτά που ειπώνοται στο βιβλίο. Και ο Αρθουρ Καίσλερ θα έπρεπε με βάσει αυτό το έργο και μόνο να έχει προταθεί αν όχι να έχει κερδίσει ένα Νόμπελ. Πιστεύω είναι μια από τις πολύ σοβαρές παραλήψεις βραβευθέντων Συγγραφέων της Ακαδημίας (όπως άλλωστε ήταν πχ. και του Καζαντζάκη που έχασε για μια ψήφο από τον Αλμπέρ Καμύ.)