Ο Ζακ Ντεριντά και η αποδομητική ανάγνωση

Η παρούσα εργασία αποτελεί κριτική περιγραφή και αποτίμηση της αποδομητικής διπλής ανάγνωσης που ο Ζακ Ντεριντά εφαρμόζει στα κείμενα της φιλοσοφικής παράδοσης για να καταδείξει τον τρόπο με τον οποίο θεμελιώδεις δυαδικές ιεραρχικές αντιθέσεις της δυτικής σκέψης αποσυντίθεται, ανατρέπονται ή "αποδομούνται" από το ίδιο το κείμενο στο οποίο εγγράφονται.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου επισημαίνεται ότι υπάρχει μια ορισμένη ένταση ή ακόμα κι αντίφαση ανάμεσα στις δύο διαφορετικές "χειρονομίες" που αποτελούν την αποδομητική ανάγνωση: δηλαδή, ανάμεσα στην πρώτη ανάγνωση, η οποία αναπαράγει ή "αναδιπλασιάζει" τη συγγραφική ή κειμενική πρόθεση (το θέλω-να-πω ενός κειμένου) και τη δεύτερη ανάγνωση, η οποία αποδομεί τις σημασίες που έχουν καθοριστεί και αναγνωριστεί κατά την πρώτη ανάγνωση. Η γενική θέση της αποδόμησης είναι ότι όλες οι κειμενικές σημασίες είναι "αμφίσημες" ως αποτέλεσμα μιας "πρωταρχικής" διαφοράς (differance). Ενώ, όμως, μια τέτοια αντίληψη καθιστά εφικτή την αποδόμηση σημασιακά καθορισμένων και αναγνωρίσιμων ισχυρισμών κατά τη δεύτερη ανάγνωση, καθιστά σχεδόν ανέφικτη την πραγμάτωση τέτοιων ισχυρισμών, όπως απαιτείται από την πρώτη ανάγνωση.
Τα ζητήματα που τίθενται στο πρώτο μέρος αναλύονται διεξοδικότερα στο δεύτερο μέρος μέσω της λεπτομερούς παράθεσης κι ενδελεχούς κριτικής εξέτασης ενός "παραδείγματος" αποδομητικής ανάγνωσης: της ανάγνωσης από τον Ντεριντά του Δοκιμίου περί καταγωγής των γλωσσών και των Εξομολογήσεων του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ στο Περί γραμματολογίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην εξαιρετική εργασία του ο Γεράσιμος Κακολύρης δεν προσφέρει απλώς μια κριτική αποτίμηση της αποδομητικής μεθόδου, αλλά ακολουθώντας με προσοχή και εγρήγορση τον θεμελιώδη αποδομητικό βηματισμό καταλήγει να φιλοσοφεί πλησίον (και όχι στη σκιά) του Ντεριντά, προσκαλώντας εμμέσως τον αναγνώστη να φιλοσοφήσει και εκείνος με τη σειρά του, συλλογιζόμενος τα ζητήματα της ανάγνωσης.

Η στοχαστική μέθοδος του συγγραφέα είναι στην αφετηρία της αποδεκτική. Ο Κακολύρης δεν κρίνει εξ υπαρχής την αποδομητική παραδοχή, αλλά την αποδέχεται για να προχωρήσει σε μια εκ του σύνεγγυς «εσωτερική» εξέταση της «διπλής χειρονομίας» του αποδομητικού παραδείγματος. Ουσιαστικά, αυτό που διακυβεύεται στο βιβλίο είναι η φύση του αποδομητικού Urteilskraft. Είναι αυτό το θεμελιώδες λογικό βήμα το οποίο εντοπίζεται στην «καρδιά» της αποδόμησης και δηλώνει τη δυνατότητα μετάβασης από την πρώτη (αναδιπλασιαστική) ανάγνωση στην επακόλουθη διασπορά της σημασίας. Σε αυτήν τη μετάβαση ο Κακολύρης εντοπίζει μια σειρά από αντιφάσεις που υποδεικνύουν την προστακτική φύση της αποδομητικής εργασίας. Η επιχειρηματολογία τού συγγραφέα μάς προ(σ)καλεί να κατανοήσουμε την αποδόμηση ως βούληση, ως μια (ατελή) πρόθεση να εναρμονιστούν, να θεωρητικοποιηθούν και να αντιμετωπιστούν δυσεξήγητες αντιθέσεις ως εκφάνσεις κάποιας «νέας κανονικότητας». Υποδεικνύεται με αυτόν τον τρόπο ότι η αποδόμηση μπορεί ίσως να αναχθεί σε ψυχολογικά κίνητρα, ως μια (διόλου ρηξικέλευθη και μάλλον αντιφατική ως προς τη φύση της) επιθυμία πραγμάτωσης κάποιας «αντικειμενικότητας» εν είδει ενός άλλου φιλοσοφικού «παραδείγματος».



Η πρώτη κίνηση



Ο συγγραφέας (που διδάσκει Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας) προσεγγίζει το θέμα του με μια τριμερή κίνηση. Στην αρχή εξετάζει τις παραδοχές και τα συμπεράσματα που θεμελιώνουν την ιδέα του αφετηριακού, αναπαραγωγικού σχολίου. Ηδη από εδώ εντοπίζονται ουσιαστικές αντιφάσεις. Η αποδομητική μέθοδος απαιτεί την πρωταρχική απόδοση μιας μοναδικής πρόθεσης στο συγγραφέα τον οποίον αναγιγνώσκει. Αυτή η απαίτηση συνεπάγεται και υποταγή της ανάγνωσης σε κλασικές πρακτικές. Το προς εξέταση κείμενο πρέπει να διαθέτει προσδιορίσιμη και σταθερή σημασία. Η συγγραφική πρόθεση πρέπει να μπορεί να προσδιοριστεί με σαφήνεια, αλλά και κατηγορηματικότητα. Αυτό το θεμέλιο είναι απαραίτητο, ώστε να συγκροτηθεί το κέντρο της σημασίας που ακολούθως θα αποδομηθεί. Με αυτόν τον τρόπο, η αποδομητική προσέγγιση αναστέλλει την πολυσημία του κειμένου, επειδή αν παραδεχόταν την πιθανή ύπαρξη άλλων αφετηριακών ερμηνειών, τότε δεν θα μπορούσε να διασφαλίσει με αναγκαστικό τρόπο τη δυνατότητά τους να αποδομηθούν. Η αποδόμηση θα έχανε έτσι την αξία και την αποτελεσματικότητά της. Ετούτη όμως η αυταρχική, κανονιστική αρχή αντιτίθεται στην αποδομητική κριτική του κέντρου, μια και επικαλείται τους ίδιους λόγους που θα την απέκλειαν. Στην απαρχή της αποδομητικής προσπάθειας είναι απαραίτητο να δομηθεί η αντίφαση μιας σταθερότητας που πρόκειται αργότερα να συκοφαντηθεί ως αναπότρεπτη αμφισημία.



Η δεύτερη κίνηση



Ακολούθως, τα προβλήματα εντοπίζονται στην ίδια την αποδομητική κίνηση και ειδικότερα στον αναγκαίο προσδιορισμό της διπολικής «διαφωράς». Ο αποδομητικός κανόνας αναγνωρίζει μια μη-αποφασίσιμη, δυαδική αμφισημία (ή μάλλον αντίθεση) στη σημασία που είχε πρωτύτερα αναγνωριστεί με κατηγορηματικότητα. Η αντίφαση εδώ δεν έγκειται μόνον απέναντι στο πρώην «ακινητοποιημένο» κείμενο της πρώτης ανάγνωσης, αλλά και στο γεγονός ότι το συνεχές παιχνίδι της «διαφωράς» δεν μπορεί να μην ισχύει και στην ίδια τη διαδικασία του προσδιορισμού του. Δηλαδή στο ίδιο το κείμενο της αποδόμησης. Υποβάλλοντας την ανάγνωσή της στην ιεραρχική αντίθεση την οποία καταδεικνύει, η αποδομητική προσπάθεια βρίσκεται σε θέση «ματ». Είτε υποπίπτει στο σφάλμα λήψης του ζητουμένου είτε αποδομείται ως μια ανάγνωση που έχει η ίδια παραγάγει με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι αποδομήσιμη, είτε αναιρεί την αναγκαστική απαίτηση να είναι όλες οι σημασίες μη-αποφασίσιμες με «διαφωρικό» τρόπο.



Η τρίτη κίνηση



Τα παραπάνω προβλήματα αντανακλώνται και στο ζήτημα της παραδειγματικότητας των αποδομητικών αναγνώσεων. Οι προϋποθέσεις σύμφωνα με τις οποίες συντάχθηκε ιδρυτικά το αποδομητικό πρόγραμμα, ονόμασαν ορισμένα κείμενα της φιλοσοφικής γραμματείας ως «παραδειγματικά». Ο Κακολύρης εξετάζει την αποδομητική ανάγνωση ενός εξ αυτών, του «Δοκιμίου για την καταγωγή των γλωσσών», και φέρνει στην επιφάνεια την πειθαναγκαστική (παρ)ανάγνωση της σκέψης του Ρουσό από τον Ντεριντά, ώστε να αναχθεί βιαίως το ρουσοϊκό κείμενο σε ένα από εκείνα τα κατ' εξοχήν πεδία της μεταφυσικής που χρησιμεύουν στο να αποφευχθεί η απεριόριστη «διαφωρική» σημείωση, δηλαδή μια ατέρμονη (και συνεπώς ατελέσφορη) οπισθοβατική αποδόμηση της μεταφυσικής φιλοσοφικής παράδοσης. Η διαφαινόμενη αδυναμία της αποδομητικής μεθόδου να θεμελιώσει την παραδειγματικότητα των ιδρυτικών της αναγνώσεων είναι σημαντική, επειδή υποσκάπτει την επιδίωξη να συστηματοποιηθεί η αποδομητική κριτική της εξουσίας του νοήματος ως κριτική του «υπερβατικού σημαινόμενου» ή ως κριτική ενός «τέλους». Κι αυτό, επειδή αν θεωρηθεί η αποδόμηση a priori εφαρμόσιμη σε όλα τα κείμενα, η αποδομητική εργασία παράγει μια ατέρμονη σειρά προβλέψιμων αποδομήσεων που θα παρουσιάζουν μια ορισμένη ομοιότητα στο όνομα της «διαφωράς».

Η σκέψη του Κακολύρη κινείται στα τρία αυτά επίπεδα, αλλά δεν αρκείται σε μια τόσο απλή παράθεση αντιρρήσεων. Αντιθέτως, εξετάζει με αναλυτικό τρόπο, σε βάθος, τα αποδομητικά αντεπιχειρήματα και προχωρεί σε αποτίμηση των αποτελεσμάτων τους. Το σημαντικό εδώ είναι ότι ο συγγραφέας δεν καταστρώνει τη στρατηγική μιας πολεμικής, ούτε ξεκινά με την επιδίωξη να διαψεύσει την αποδομητική παραδοχή, αλλά συναντάται με την αποδομητική σκέψη στην ανάγνωση των φιλοσοφικών κειμένων. Και αυτό σημαίνει ότι καταφέρνει να αναγνωρίσει τη χρησιμότητα και την ικανότητα της αποδόμησης να ανακαλύπτει ανοίκειες σημασίες. Καταλήγει δηλαδή σε μια φιλοσοφική «θεραπεία» με τη βιτγκενσταϊνική έννοια, που -εντούτοις- δεν μας αποστερεί το δικαίωμα να συμμετέχουμε (συνειδητά) στο αποδομητικό παιχνίδι με τη γλώσσα.



ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/05/2005