Κα

«Η ανάγνωση του Κα (Ποιός) είναι μια εμπειρία, μια ιλιγγιώδης επιδρομή από λαμπρές, αινιγματικές, ερωτικές, προσβλητικές, ωραίες ιστορίες. Παρ' όλα αυτά, δεν πρόκειται για μυθιστόρημα. Το αντικομφορμιστικό έργο του Καλάσο υφαίνει ιδέες και όχι πρόσωπα. Ο ονοματοκρατικός χαρακτήρας του συγγραφέα βρίσκει την κατοικία του στις ιστορίες της Ινδίας και ιδιαίτερα στις αρχέγονες ιστορίες των Αρίων που επιβεβαιώνουν πάντα τη διανοητική εξουσία και αρχή. Αρχίζοντας από τη Ριγκ Βέδα, το βιβλίο ταξιδεύει στον αφηγηματικό ωκεανό των Βραχμάνων, των Ουπανισάδ, του Μαχαμπάρατα και των Πουράνα, και φτάνει ώς τις ιστορίες του Βούδα...»

Sunil Khilnani The New York Times Book Review

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν οι αρχέγονες Βέδες «είναι τα αρχέτυπα από τα οποία δημιουργούνται τα πράγματα», όπως συνόψισε, με τη γνωστή αφοπλιστική του ευρυμάθεια, ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες σε μια διάλεξή του για το βουδισμό, που έδωσε στο Teatro Colisco του Μπουένος Αϊρες, στις 6 Ιουλίου του 1977 (βλ. τις «Εφτά νύχτες», σε μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, εκδόσεις «Υψιλον», 1987), τότε το σπονδυλωτό, διεξοδικό «Κα» συνιστά έναν χρηστικό πανδέκτη των γοητευτικών θρύλων, αλλά και των καταστατικών μεγα-ιδεολογημάτων, που χαρακτηρίζουν το σύνολο της προκλασικής και κλασικής ινδικής πολιτισμικής πράξης.

Από την περιώνυμη Ριγκ Βέδα, τη «Γνώση που αποτελείται από άσματα», μία συλλογή 1.028 ύμνων, που διαιρούνται σε δέκα βιβλία (mandala), ώς τις ένθεες Ουπανισάδες, που είναι για τους Ινδούς ό,τι είναι για μας η Καινή Διαθήκη, και από το δαιδαλώδες έπος του Μαχαμπαράτα, το μέγεθος του οποίου ισούται με τρεις Βίβλους, ώς τις εξωλογικές, αλλά καταλυτικές για την απωανατολική σκέψη ιστορίες του Βούδα, ο Ρομπέρτο Καλάσο αναλύει, σχολιάζει, υπομνηματίζει σχολαστικά ό,τι κατ' οικονομίαν θεωρεί απολύτως σκόπιμο: το μάθημά του αποβλέπει πρωτίστως στο να αναπτύξει διανοήματα, να υφάνει ιδέες, να εκθέσει κοσμολογίες και θεωρίες και όχι να αποκαταστήσει μυθικούς χαρακτήρες ή να υποστηρίξει πλοκές.

Η αφήγηση, έχοντας να αντιμετωπίσει ένα τεράστιο υλικό, που από πλευράς εμβαδού ξεπερνά το δεκαπλάσιο των ομηρικών επών, είναι κατ' ανάγκην γραμμική. Οι επεξηγήσεις και οι αναστοχαστικές παρατηρήσεις ακολουθούν αυστηρά τη δεδομένη χρονολογική τάξη. Το κείμενο δεν θέλει να αποκρύψει ούτε την καταγωγή του ούτε την προθετικότητά του. Είναι διδακτικό και συναρπαστικό μαζί, διότι έχει προβλέψει την ύψιστη κειμενική μη-προδοσία: να διατηρήσει, δηλαδή, αλώβητη την ιερατική, την εξόφθαλμη μεταφυσική του προοπτική. Εδώ ακριβώς έγκειται η ομολογούμενη επιτυχία τού τολμηρού αυτού εγχειρήματος του συγγραφέα, να μας προσφέρει ένα δραστικό συμπίλημα τόσων αιώνων αισθητικής και μαγικο-μυθολογικής κατάθεσης των αρχαιότερων ίσως μυστών του κόσμου, των Ινδών.

Οι έμμεσοι παραλληλισμοί, αλλά και οι ρητοί συσχετισμοί με την πλατωνική Πολιτεία (σελ. 184), τον καφκικό Πύργο (σελ. 44), τις προσωπογραφίες του Τολστόι και του Μπαλζάκ (ό.π.), με τον ακουσίως «βεδίζοντα» Μαρσέλ Προυστ (σελ. 288 και 404), τον βαθύτατα επηρεασμένο από την κοσμοαντίληψη των κρυπτικών Ουπανισάδων και επίσημο εισηγητή του βουδισμού στη Δύση Αρθούρο Σοπενχάουερ (σελ. 60), τον απρόβλεπτο Χέγκελ (σελ. 188), τον ευρηματικό Χιουμ (σελ. 214) και τον ρηξικέλευθο Λούντβιχ Βίτγκενστάιν (βλ. ενδεικτικά σελ. 287) δεν δρουν ανατρεπτικά ή διαλυτικά, αλλά κατ' εξοχήν συμπληρωματικά. Η εμφανέστατη ονοματοκρατική, συνειδητά φιλολογική υφή των αλυσιδωτών αυτών αναπλάσεων, παρά τις αυστηρές συνθήκες αυτοδέσμευσής της, δεν αλλοιώνει την πρωταρχική επιδίωξη της κειμενικής στρατηγικής, που είναι η απόλαυση μέσα από την ασίγαστη γνωσιολογική πρόσμιξη. Ο Ρομπέρτο Καλάσο, έχοντας μελετήσει επαρκώς τόσο το έργο του χαλκέντερου γραμματικού Panini (500 π.Χ.), που συστηματοποίησε τις σανσκριτικές μελέτες, όσο και τις σπουδές νεότερων εμπειρογνωμόνων, όπως είναι φερ' ειπείν ο Α.Κ. Coomaraswamy (1877-1947) και ο Η. Oldenberg (1854-1920), διαθέτει τα αναγκαία και ικανά εκείνα θεματολογικά εφόδια, τα οποία μπορούν με τη σειρά τους να στηρίξουν τις επιμέρους καταγραφές και τις συνακόλουθες πτυχώσεις τους.

Ήδη στους «Γάμους του Κάδμου και της Αρμονίας», που εκδόθηκαν το 1988, οχτώ χρόνια πριν από την κυκλοφορία τού «Κα», που σημαίνει «Ποιος;», υποδηλώνοντας ταυτόχρονα το μυστικό, άρρητο όνομα του Δημιουργού-Πρατζαπάτι, ο Ρομπέρτο Καλάσο είχε ασκηθεί αποτελεσματικά τόσο στις πρόσφορες αποτυπώσεις πολύπλοκων μυθολογικών δεδομένων, όσο και στις συμπυκνώσεις πολυεπίπεδων κοσμολογικών κωδίκων σε εύληπτους, λειτουργικούς σχηματισμούς, που μπορεί άνετα να αφομοιώσει ο λεγόμενος μέσος αναγνώστης. Έτσι, το «Κα» μάς μεταφέρει σ' έναν κόσμο όπου «η σκόνη είναι ο μοναδικός κάτοικος των ουρανών» (σελ. 49), «η παρετυμολογία είναι φίλη της σκέψης» (σελ. 47), «τα ανοιγοσφαλίσματα των βλεφάρων των ανθρώπων είναι μετρημένα» (σελ. 65), «το ρεπερτόριο των χειρονομιών είναι περιορισμένο», οι σημασίες «αστείρευτες» (σελ. 70), «σε κάθε λέξη κρύβεται η δολοφονία του πράγματος, που ανέκαθεν περιμένει μια εξιλέωση» (σελ. 72), «η γνώση είναι η ερώτηση πάνω στο ποιος δρα» (σελ. 174), «οι Θεοί αποσπώνται από το νου, όχι ο νους από τους Θεούς» (σελ. 85), «η ηδονή χρειάζεται για να διατηρηθεί το επίχρισμα του κόσμου» (σελ. 86), «κάθε εραστής αγαπάει κάτι απόν» (σελ. 106), ενώ «ανατρέπονται θεοί και δαίμονες με το λοξό βλέμμα μιας γυναίκας» (σελ. 119), «ο Πόθος (Κάμα) ονομάζεται πάντα Μνήμη (Σμάρα) - η πρώτη συνουσία τής Πάρβατι με τον Σίβα διαρκεί είκοσι πέντε χρόνια» (σελ. 128 επ.), «οι μάντεις βλέπουν τη μεταφυσική στη φυσιολογία» (σελ. 185), «πριν από κάθε λέξη τους ανθρώπους τούς πιάνει ο πανικός των αδαμάστων υπονοουμένων, της επιφανειακής εξάπλωσης των σημασιών» (σελ. 190), «η γνώση πραγματοποιεί την ύπαρξη» (σελ. 227) και «ο θάνατος είναι εκεί όπου μία ουσία καταναλώνεται -θάνατος είναι η πράξη του φαγητού» (σελ. 249).

Στο βαθμό που οι Βέδες, η αποθέωση της συνθετικής ικανότητας των Ινδών ποιητών, δεν είναι αντικείμενο γραφής, αλλά όρασης (=«οι βεδικοί μάντεις δεν έγραψαν, αλλά είδαν τις Βέδες», σελ. 181), τότε ένας ακόμη πολιτισμός ματιού συνιστά μία αναμφισβήτητη κυριολεξία, μία αδιαφιλονίκητη ουσία. Συγγενεύοντας σε ορισμένα σημεία με το δικό μας πολιτισμό του ματιού, ο κόσμος τού «Κα» υπονομεύει σταθερά τον υπερφίαλο θετικισμό συγκεκριμένων σχολών σκέψης της Δύσης, ακυρώνει τις νεοπλασίες ενός στενόκαρδου ορθολογισμού, που γνωρίσαμε πολύ καλά στη μεταπολεμική Ευρώπη και μας δίνει ένα άλλο μέτρο «ελέγχου ονομάτων και λόγων, όψεων τε και αισθήσεων, δι' ερωτήσεων και αποκρίσεων, άνευ φθόνου», σε αναλογία με ό,τι συνέχει, δηλαδή, πλατωνική διαλεκτική (βλ. την Εβδομη Επιστολή του Πλάτωνα, 344).

Στο «Κα» συναντώνται τα μετενσαρκωμένα όντα του Πυθαγόρα, ο οποίος, όπως ακριβώς ο Βούδας, δεν άφησε κανένα γραπτό μήνυμα, με τους φορείς του Κάρμα, αυτό «το είδος νοητικού οργανισμού, που ενσαρκώνεται άπειρες φορές» (βλ., Χ.Λ. Μπόρχες, ό.π., σελ. 77). Εδώ επίσης εξοικειώνεται ο αναγνώστης με άλλο «μοναδικό σώμα διαιρεμένο σε τρεις μορφές», τον Σίβα, τον Βράχμα και τον Βίσνου: ο καθένας μπορεί να είναι ο νεότερος ή ο πρωτότοκος σε σχέση με τους άλλους» (βλ. σελ. 471). Αυτή ακριβώς η τριαδικότητα και οι αλλεπάλληλες εμφανίσεις της διευκολύνουν την αναγνωστική πρόσληψη, εφόσον ανταποκρίνεται στις δικές μας θεολογικές γνώσεις, ενός στοιχειώδους έστω βαθμού.

Όσο για το άλλο μείζον εννοιολογικό απόκτημα του βουδισμού, που είναι η διαγραφή τού Εγώ, η άρνηση του πραγματικού, η είσοδος στη Νιρβάνα, που τόσο πολύ παρεξηγήσαμε στη Δύση, όπου, ως γνωστόν, δεν είναι και τόσο εύκολο να αντιληφθούμε «το έμψυχο σύμπαν σαν άμμο στη χούφτα» (σελ. 408), ο Ρομπέρτο Καλάσο καταβάλλει πράγματι ιδιαίτερη φροντίδα, ώστε να προβληθεί με επάρκεια και σαφήνεια. Από τον πλούσιο και αινιγματικό κόσμο των Αρίων, στους οποίους συγκαταλέγονται οι ευγενείς των τριών ανώτερων κοινωνικών τάξεων του ινδικού μητρικού κορμού, το «Κα» συγκράτησε ό,τι ο Ευρωπαίος θεώρησε ανέκαθεν ύψιστη αρχή, την πρωτοκαθεδρία δηλαδή της νόησης, την υπεροχή του Νου, την οποία προπαγάνδισε με αυταπάρνηση ο ημέτερος Αναξαγόρας.

Η μεταφράστρια απέδωσε με ευσυνειδησία στη γλώσσα μας αυτό το παλλόμενο σύμπαν των διφορούμενων εννοιών, των καταιγιστικών μεταφορών και των εκπληκτικών αλληγοριών. Οι πηγές και το διπλό γλωσσάριο, που παρατίθενται στο τέλος του βιβλίου, μυούν τον αναγνώστη στα πρωταρχικά βεδικά σημαινόμενα, επισημαίνοντας ταυτόχρονα την εγκυρότητα του τολμήματος του Ρομπέρτο Καλάσο.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/05/2002