Άγγελος τιμωρός ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Η ψυχή του πλήγιασε χρόνια πριν. Διάλεξε να κρυφτεί, να φύγει για μια Νέα Υόρκη που έδινε τότε αβίαστα άσυλο σε μπερδεμένους ανθρώπους με παράξενες ιστορίες πίσω τους. Ορκιζόταν πως δεν θα επέστρεφε, αλλά οι επιστροφές είναι αυτές που δίνουν την εύκολη λύση της τραγωδίας...
Του φταίξανε πολλά... Το χωριό του, που ήταν λίγο πιο ιδιότροπο απ' τα άλλα, λίγο πιο μαγικό, με μια δικιά του θεωρία για το παιδί που γεννιέται με το σημάδι της μοίρας και πρέπει να θυσιαστεί.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι είναι αυτό που κάνει τους Νεοέλληνες συγγραφείς, ακόμα και πολλούς απ' όσους ανατράφηκαν στις πόλεις, να καταφεύγουν στην ελληνική ύπαιθρο και να συνεχίζουν την «αγροτική ηθογραφία» του 19ου αιώνα; Δεν είναι λίγοι εκείνοι που με Δούρειο Ιππο τη ζωή στο χωριό αλώνουν τη συνείδηση του σύγχρονου αναγνώστη μεταφέροντάς τον σε χώρους και χρόνους ανοίκειους στην καθημερινότητά του. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη Ζ. Ζατέλη («Και με το φως του λύκου επανέρχονται», 1993), τον Ν. Παναγιωτόπουλο («Αγιογραφία», 2002) ή στον χώρο του διηγήματος την Ελ. Ζαχαριάδη («Γλυκά του κουταλιού», 2003).



Ανάμεσα στο δαιμονικό και το αγγελικό



Μια εύκολη εξήγηση θα ήταν πως οι ρίζες της ηθογραφίας δεν εξαφανίστηκαν με τη μετάβασή της σε μια αστικού τύπου μορφή, καθώς ο ελληνικός λαός, ακόμα και ο μεγαλωμένος στην πρωτεύουσα ή στα πολυπληθή αστικά κέντρα, βρίσκεται σε συνεχή επαφή με το χωριό του. Νιώθει δηλαδή την επαρχία ως οικείο του περιβάλλον, απ' όπου κουβαλάει παιδικά βιώματα ή καλοκαιρινές εμπειρίες, αφηγήσεις των ηλικιωμένων ή παραμύθια και θρύλους των παλιών. Ωστόσο, μια τέτοια ερμηνεία δεν πείθει απολύτως, όταν κανείς έχει κατά νου κείμενα όπως τα παραπάνω ή τον «Αγγελο τιμωρό» του πρωτοεμφανιζόμενου Δημήτρη Καλαβρή, που κατάγεται από τη Χαλκίδα.

Η ιστορία κινείται σε δύο χρονικά επίπεδα που εναλλάσσονται από κεφάλαιο σε κεφάλαιο. Από τη μια, ο μικρός Μάριος, κάπου σε ένα χωριό της Ηπείρου το 1941, προκαλεί την προσοχή με τη λευκή τούφα μαλλιών που ξεφυτρώνει στο μαύρο του κεφάλι. Η στάση των κατοίκων απέναντί του φτάνει σε οριακό σημείο, όταν σε μια παγανιστική τελετουργία αποφασίζεται ότι είναι άγιος και πρέπει να δοθεί στους Απεσταλμένους που έρχονται κάθε δεκαπέντε χρόνια να πάρουν τον Εκλεκτό. Ο μικρός Μάριος εναποτίθεται στα χέρια του νεαρού ιερέα, για να τον παραδώσει, πράξη που ούτε την αρσενική Ιφιγένεια δεν βρίσκει σύμφωνη αλλά ούτε και τις επιφυλάξεις του θύτη Αβραάμ καταφέρνει να άρει.

Από την άλλη, ο μεσήλικας Μάριος Παυλίδης, πλούσιος έμπορος καφέ από τη Νέα Υόρκη, με εγνωσμένα ψυχολογικά προβλήματα, δέχεται στα 1979 ένα γράμμα που τον καλεί πίσω στον γενέθλιο τόπο της Ηπείρου. Η επιστολή σχετίζεται με τη θέλησή του να βρει τη Χαρά, την παιδική αγάπη που έμεινε πίσω και ίσως σκοτώθηκε τη βραδιά που έμελλε να γίνει η παράδοση του μικρού Ευλογημένου, λίγες στιγμές πριν τα γερμανικά αεροπλάνα σκορπίσουν τον όλεθρο με τις βόμβες τους. Τα τελευταία, αφήνεται να εννοηθεί, έρχονται ως τιμωροί άγγελοι που υπερασπίζονται μια μακραίωνη παράδοση, η οποία εκείνο το βράδυ χάλασε.

Το τέλος του βιβλίου επιφυλάσσει ένα αφηγηματικό τέχνασμα, το οποίο δημιουργεί μια καμπή και μαζί ανατροπή στην ιστορία, αιφνιδιάζοντας παράλληλα και τον αναγνώστη. Ο Μάριος Παυλίδης, όπως και η Αμερικανίδα σύντροφός του, δέχονται την εκδίκηση ενός άλλου Μάριου, χαμένου και ξεχασμένου ώς τώρα, το ίδιο ψυχοπαθούς με τον Ελληνοαμερικανό, που έρχεται να αποκαταστήσει την ηθική τάξη, όπως ο ίδιος την αντιλαμβάνεται. Η όλη ιστορία, λόγω της κρυπτικότητας των συνειρμών της, αφήνει την αίσθηση μιας νομοτέλειας που δεν πρέπει να διασαλευθεί, της διηνεκούς δύναμης της παράδοσης που δεν πρέπει να διαρραγεί και της γενέθλιας γης που δεσμεύει τον άνθρωπο σαν άλλη καβαφική πόλις.



Η δραματικότητα της νεο-ηθογραφίας



Εκτός όμως από το τέλος, ο αναγνώστης απολαμβάνει το κλίμα και το σκηνικό της ηθογραφίας, με τους ιδιαίτερους και ιδιόρρυθμους ανθρώπους της, τα ήθη και τα έθιμά τους, τυλιγμένα στην αχλύ του μύθου και της λαϊκής ψυχής. Είναι η ώσμωση χριστιανικών και παγανιστικών στοιχείων, το μυστήριο που πλανιόταν στην ατμόσφαιρα και η ανάπλαση της ζωής των ανθρώπων της υπαίθρου μεταξύ της αφέλειας, της κουτοπονηριάς αλλά και της παράδοσης που συνοδεύει την υπόθεση, χωρίς να την υποβαθμίζει σε αφορμή, αλλά, αντιθέτως, την ενδύει με τον μανδύα του εξωτικού και του αξιοπερίεργου. Οι χαρακτήρες μέσα σ' αυτό το πλαίσιο δεν χάνουν τη ρεαλιστική τους βάση, έστω κι αν μπολιάζεται η σκιαγράφησή τους με το μαγικό και απόκοσμο, καθώς ο πεζογράφος κατορθώνει να τους παρουσιάσει σφαιρικά, τονίζοντας τόσο τις εξωτερικές τους εξαρτήσεις όσο και τις εσωτερικές τους συγκρούσεις.

Η σύγχρονη ηθογραφία ξαναγυρίζει στα χρόνια του Μεσοπολέμου, για να στήσει ένα κλίμα συγγενικό με την κλασική της μορφή, όπως διαμορφώθηκε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Μία βασική διαφορά είναι ότι δεν επαναλαμβάνει το ειδυλλιακό της πρόσωπο, αλλά, αντιθέτως, αναδεικνύει άλλοτε με ειρωνικό κι άλλοτε με δραματικό τρόπο, όπως δοκιμάζει ο Καλαβρής, τη σκοτεινή πλευρά της ελληνικής επαρχίας.

Ξαναγυρίζοντας στο πρώτο μας ερώτημα, αξίζει να διερευνήσουμε ποια απάντηση δίνει ο συγγραφέας με το πρωτόλειό του. Η μεταφορά, κατ' αρχάς, του σκηνικού στην επαρχία του Μεσοπολέμου απομακρύνει τους χαρακτήρες από το κλίμα της σύγχρονης πολιτισμένης κοινωνίας, όπως αυτή καθορίζεται από την τεχνολογία και την παγκοσμιοποίηση. Μέσα στα όρια της λαϊκής ζωής, ανεπηρέαστης από το πολυφωνικό αστικό περιβάλλον, αναζητούνται τα συστατικά μιας ιδιότυπης δικαιοσύνης, που δρα καταλυτικά με φορείς τα ίδια τα πρόσωπα που εμπλέκονται -συνήθως άθελά τους- σ' αυτήν τη νομοτέλεια.

Η επιλογή έχει να κάνει με τον στόχο που είναι μια νέου τύπου κάθαρση. Η δραματική ατμόσφαιρα, η ανάγκη για απολύτρωση από τις ενοχές του παρελθόντος, η σκιαγράφηση των διλημμάτων της ανθρώπινης ψυχής και εν γένει ο κοινωνικός παράγοντας της (ελληνικής) επαρχίας, ο οποίος καθορίζει τον ψυχισμό των προσώπων, στοιχειώνει την ιστορία και οδηγεί τον θεατή στην κάθαρση· μια κάθαρση ωστόσο που δεν έχει την ηθική καθαρότητα της αρχαίας τραγωδίας αλλά το σκοτεινό και αβυσσαλέο βάθος του Βιζυηνού και του Παπαδιαμάντη, κάπου ανάμεσα στο καλό και στο κακό, ανάμεσα στον ανθρώπινο και δαιμονικό νόμο της δικαιοσύνης και της εκδίκησης.

Το να γράφει ένας τόσο νέος συγγραφέας ένα τόσο πολυεπίπεδο στη μορφή και στο περιεχόμενο έργο είναι πολύ ενθαρρυντικό για τη λογοτεχνία μας. Παρά τις ατέλειές του -οι οποίες οφείλονται και στο είδος της ηθογραφίας που ευνοεί τους αργούς ρυθμούς και τις σχοινοτενείς σκηνές με τις εξίσου ενίοτε λεπτομερείς περιγραφές-, ο Δ. Καλαβρής δείχνει εξαιρετικά σημάδια ώριμης γραφής, γραφής που διαφοροποιείται από το lifestyle των ομηλίκων του, την εύκολη και εύπεπτη θεματική και μορφική αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Κι αν κανείς μιλούσε για φυγή, θα έπρεπε να καταλάβει πως το ιστορικό μυθιστόρημα των ημερών μας ή η ανανεωμένη ηθογραφία δεν δραπετεύουν στο παρελθόν, αλλά το χρησιμοποιούν -καλύτερα από τις κλασικές τους μορφές-, για να ξαναδούμε μέσω αυτού την τραγική ζωή μας.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/12/2006