Διονύσιος Σολωμός. Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση

Η σαγήνη είναι το όργανο που ο Διονύσιος Σολωμός θα χρησιμοποιήσει για να πραγματοποιήσει την επανάληψη του δικού του τραύματος, του "αγεφύρωτου αποχωρισμού" απο την μητέρα του, από τη γλώσσα του, από την πατρίδα του. Θα γίνει η σύμμαχός του που θα τον οδηγήσει σε μονοπάτια όπου θα νιώσει την απόλυτη ηδονή καθώς θα διηγηθεί σκοτεινά συναισθήματα που αγγίζουν το θάνατο. Το ζοφερό ακολουθεί τη μορφή της γυναίκας που είναι τυλιγμένη με λατρεία, που μέσα στο όνειρο είναι δεμένη με το θάνατο. Για τον Σολωμό ο θάνατος συντροφεύει τον έρωτα...

Η Ευτυχία Καλλιτεράκη, με ένα κείμενο ελεύθερου συνειρμού, εισχωρεί στον ψυχισμό του ποιητή και προσπαθεί να κατανοήσει πώς οι ήρωές του, πρόσωπα σκοτεινά, γίνονται αφάνταστα σαγηνευτικοί, τόσο που ο αναγνώστης επιθυμεί να ταυτιστεί μαζί τους.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν η περίπτωση του Σολωμού μάς συγκινεί τόσο είναι γιατί περιέχει το μυστικό της έκφρασης η οποία χρειάστηκε να γκρεμίσει όλα τα εμπόδια στη χρήση της γλώσσας. Η αγωνία της λέξης που μοιάζει να είναι πάντα «ξένη», πάντα «ακατάλληλη να εκφράσει» και γι' αυτό χρειάζεται να ανακαλυφθεί ξανά και ξανά, συγκροτεί τον ιστό του σολωμικού έργου, φέρνοντας στο φως και την επανορθωτική δύναμη της καλλιτεχνικής ψυχής.

Για το Σολωμό η εκλογή κάθε λέξης «στα ελληνικά» είναι ταυτοχρόνως μια αποκάλυψη ενός βαθύτερου ψυχικού του σημείου, ένας «επαναπατρισμός», μια μεταγραφή προς το πρωταρχικό αίσθημα, προς την πρωταρχική συγκίνηση, ώστε η βρεφική του γλώσσα, η ξεχασμένη και αποσαρκωμένη, να βρει το αθώο σώμα της, εκείνο που είχε ο ποιητής πριν «εξοριστεί βίαια από την παιδική ηλικία».

«Η σωματικότητα είναι ο σκοπός του έργου του Θεού», έγραψε ο Oetinger, μυστικιστής του 18ου αιώνα. Ηταν μια φράση καθοριστική για τη διαμόρφωση των ιδεών του ρομαντικού κινήματος, που προσπάθησε να συνδέσει το πνεύμα με την οργανική ύλη.

Η σωματικότητα μοιάζει να είναι και ο σκοπός κάθε ποιητή, αφού με τις λέξεις ενσαρκώνει αδιάκοπα ιδέες και κόσμους αλλά και κατασκευάζει για τον εαυτό του το ιδεατό σώμα που είναι απαλλαγμένο από το τραύμα του μητρικού αποχωρισμού. Μιλώντας όμως για ένα σώμα -εμψυχωμένο από μια συνείδηση- δεν μπορούμε να μη σκεφτούμε ότι συνυπάρχει με μια παθολογία.



Ποιητική παθολογία



Την παθολογία του Διονυσίου Σολωμού μοιάζει να ανιχνεύει έμμεσα η ψυχαναλύτρια Ευτυχία Καλλιτεράκη, καθώς ερευνά τον κόσμο του, τα ποιήματά του, τους ήρωές του, τις εμμονές του αλλά και το «οικογενειακό του ρομάντζο» (για να χρησιμοποιήσω έναν ψυχαναλυτικό όρο) που φωτίζει τις στενές προσωπικές του σχέσεις.

Το επιστημονικό ενδιαφέρον της συγγραφέα έλκεται από την παρουσία διάφορων χαρακτηριστικών ψυχαναλυτικών συμβόλων στο σολωμικό έργο (όπως αυτό «της μητέρας και των φοβερών παραμορφώσεών της») και από την απουσία των γονικών ειδώλων στον ψυχικό χώρο του ποιητή.

Ομως, παρ' όλα αυτά, στο παρόν βιβλίο δεν συναντάμε μια αυστηρά ψυχαναλυτική γλώσσα. Ισως το στοίχημα για την Ε.Κ. ήταν το συναισθηματικό βλέμμα που ελευθερώνεται από το εργαλείο της γνώσης για να φτάσει στην αθωότητά του, στην ποιητική ματιά: το θαύμα της μετατροπής του κόσμου σε υλικό ονείρων.

Η δημιουργική δυνατότητα και η ιδιαιτερότητα της καλλιτεχνικής ψυχής υπήρξαν πάντα αντικείμενο έρευνας για ψυχολόγους και ψυχαναλυτές. Βεβαίως, όπως πολύ σωστά σημειώνει η συγγραφέας, το έργο τέχνης δεν είναι νεύρωση για να αναλυθεί.

Το 1907, ο Φρόιντ επιχείρησε γραπτώς την πρώτη ψυχαναλυτική ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου. (Επρόκειτο για την υστερορομαντική νουβέλα «Γκραντίβα», του Βίλελμ Γιένσεν). Η έκδοση του διπλού βιβλίου έγινε σύμβολο στους ψυχαναλυτικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους τής εποχής του και επηρέασε βαθιά και προς τις δύο κατευθύνσεις.

Η ψυχαναλυτική ερμηνεία ενός κειμένου είναι ευθέως ανάλογη των προβολών τού αναλυτή πάνω στο υπό ανάλυσιν έργο: Τα βιώματά του -επιστημονικά και προσωπικά- λειτουργούν εις τρόπον ώστε το κείμενο να φωτιστεί προς την κατεύθυνση που η οικοδόμηση μιας προσωπικής σχέσης θα εδραιώσει έναν πυρήνα κατανόησης για τον ίδιο τον αναλυτή: την κατανόηση του εαυτού του διά μέσου της διαδρομής των φαντασμάτων του καλλιτέχνη, τα οποία γίνονται και δικά του φαντάσματα.

Η συγγραφέας παραδέχεται ότι κατά τη διάρκεια της συγγραφής του βιβλίου αισθάνθηκε πως εκείνη ήταν η αναλυόμενη και ο Σολωμός αναλυτής: η ποιητική ματιά -όπως και η αναλυτική ματιά- διευρύνει τα ψυχικά όρια για να αποκαλυφθούν τα βαθύτερα στρώματα της συνείδησης.

Ειδικά ο Σολωμός, έχει αγαπηθεί και μελετηθεί από εραστές της ποίησης αλλά και από επιστήμονες με φιλολογικό, φιλοσοφικό και ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον, από το οποίο -σε αρκετές περιπτώσεις- δεν απουσίασε ο έρωτας. (Προσωπικά, ξεχωρίζω μια εξαιρετική προσέγγιση του Ευγένιου Αρανίτση που διαβάσαμε πριν από λίγα χρόνια στη «Βιβλιοθήκη».)

Εδώ η Ε.Κ., ως μη ειδικός της λογοτεχνίας, δεν ασχολείται με τη γλώσσα και το ύφος του Σολωμού αλλά με τα πρόσωπα του έργου του -κομβικά ψυχικά σημεία του ποιητή-, για να αντλήσει από αυτά πληροφορίες για τον ίδιο το δημιουργό τους. Οι ήρωες του σολωμικού κόσμου αναλύονται στο ντιβάνι.



Ο καθρέφτης τής μητρικής κατάθλιψης



Η γυναίκα της Ζάκυνθος παρουσιάζεται ως ο καθρέφτης της «μητρικής κατάθλιψης», ναρκισσιστικό σύμβολο αλλά και το σύμβολο της κακίας, του «αρνητικού» που αποτελεί το μόνο «θετικό». Ο Λάμπρος φωτίζεται υπό την έννοια της παράβασης και της πατρικής εξουσίας, είναι ο έρωτας που προσωποποιείται στο θάνατο, αλλά και το σύμβολο της σαγήνης που απελευθερώνει την ψυχή από τον «έλεγχο». Η αγνώριστη συνδέεται με τον εφιάλτη τής επιθυμίας που γεννιέται μέσα στην απαγόρευση.

Ο ζόφος και ο θάνατος διατρέχουν το έργο τού Σολωμού ακόμα και τότε που κατασκευάζει τις φαινομενικά γαλήνιες εικόνες του, διαπιστώνει η Ε.Κ. Στην πραγματικότητα, ο ποιητής διακατέχεται από τον ίδιο τον έρωτα του θανάτου, ό,τι ακριβώς ίσχυσε για όλη τη ρομαντική σχολή. («Ονομάζω ρομαντικό το άρρωστο», έγραφε ο Γκέτε το 1829. Και ο Charles Nodier σημείωνε: «Το ιδεώδες των ρομαντικών ποιητών βρίσκεται μέσα στις θλίψεις μας»).

Το ζοφερό, στο σολωμικό έργο, επεκτείνται και στη μορφή της γυναίκας, την οποία ο ποιητής μοιάζει να αποστρέφεται. Η Ε.Κ., εισχωρώντας με το ψυχαναλυτικό της νυστέρι, ανατέμνει την τραυματισμένη σχέση του Σολωμού με τη μητέρα του, μια κατάσταση η οποία περιγράφει και το βαθύτερο στρώμα της καλλιτεχνικής του πραγματικότητας. Το απότομο κόψιμο του ομφάλιου λώρου, όταν την αποχωρίστηκε στα εννιά του χρόνια για να «εξοριστεί» στη γειτονική Ιταλία, έγινε καθοριστικό για τον ψυχισμό του.

Η νοσταλγία τής χαμένης μητέρας (της χαμένης γλώσσας) και ο πόνος τής προδοσίας (της αγάπης που παραμένει ανεπίδοτη) θα γεννήσουν το τραύμα τού Σολωμού, ένα έλλειμμα, για την αποκατάσταση του οποίου θα κινηθεί διά μέσου της ποίησης. Αυτό το τραύμα, όχι μόνο δεν θα επουλωθεί ποτέ, αλλά και θα αναζωπυρωθεί, καθώς η μητέρα του θα τον «προδώσει» και πάλι -παίρνοντας το μέρος τού αδερφού του για κάποιες κληρονομικές διαφορές- και ο Σολωμός θα αναγκαστεί να τη σύρει στα δικαστήρια και στο τέλος να διακόψει κάθε σχέση μαζί της.

Οταν ο Σολωμός αποφασίζει να γράψει στα ελληνικά, στην πραγματικότητα κινείται για να προσδιορίσει την αληθινή του ψυχική ταυτότητα. Ομως, δεν ξέρει πού να βάλει το πνεύμα του να κατοικήσει: δεν έχει σώμα (δεν έχει μητέρα), δεν έχει γλώσσα. Ολα πρέπει να τα φτιάξει από την αρχή, να τα συναρμολογήσει ξανά, να τα εντάξει σ' ένα νέο ψυχικό τόπο, εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο από την παιδική του αθωότητα -δηλαδή από την ποιητική του δυνατότητα: είναι η ποίηση αυτή που ξαναδίνει στον Σολωμό το σώμα του και τη γλώσσα του, αυτή γίνεται η μητέρα του, η παρηγορία του, η σάρκα του.

(Ο Φρόιντ πίστευε ότι κάθε καλλιτεχνικό έργο υπακούει σε μια ειδική λειτουργία μνήμης, η οποία επιτρέπει στον καλλιτέχνη να ανασυγκροτήσει τις φαντασιωσικές προβολές της παιδικής του ηλικίας).

Ετσι, ο πνευματικός εαυτός του Σολωμού (η ιταλική παιδεία -το σύμβολο της ευρωπαϊκής παράδοσης) θα συναντηθεί τελικά με μια εσωτερική μητέρα, η οποία θα παραχωρήσει το «σώμα της» (την ελληνική γλώσσα -το σύμβολο της ελληνικής γης αλλά και της αληθινής ψυχικής ταυτότητας του ποιητή), για να συνυπάρξουν και να εκφραστούν μαζί.

Ανιχνεύοντας την ιδιαιτερότητα της καλλιτεχνικής ψυχής, η Ε.Κ. συνδέει τον Σολωμό με τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι: και οι δύο ήταν νόθα παιδιά, και οι δύο αποχωρίστηκαν νωρίς τη μητέρα τους, φέροντας βαρύ τραύμα γι' αυτή την απώλεια, και των δύο τα δημιουργήματα έμειναν ημιτελή.

Κοινό τους βήμα και η περιπέτεια των δικαστικών αγώνων με στενούς συγγενείς, για περιουσιακές διευθετήσεις. Επίσης, και οι δύο λάτρεψαν «το θεϊκό» και «το υψηλόν». (Ο Kohut έγραψε ότι οι μεγάλοι δημιουργοί πάσχουν από μια «επιδειξιομανία» και μια «μεγαλομανία» που απέχουν από την πραγματικότητα).

Κάτω από το φως του ψυχαναλυτικού προβολέα ο ποιητής Σολωμός έρχεται ως εμάς για να μας επιτρέψει να συναντήσουμε τον άνθρωπο Σολωμό: έζησε ώς το τέλος μέσα στο τραύμα του -σ' έναν διαρκή θρήνο-, χωρίς να κινήσει καμία από τις πενθητικές λειτουργίες που είναι αναγκαίες για την απελεύθερωση της ψυχής. Αλλά αυτό ακριβώς δεν κάνει ο καλλιτέχνης;



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/08/2006