Άτρακτος

Όχι τόσο απανθίσματα επισφαλούς σοφίας, όσο αποστάγματα εκ σταφυλής παλαιών. Φράσεις διάσπαρτες στα περιθώρια τριάντα πέντε χρόνων στιχουργικής ανεπάρκειας, με κάποια χρονολογικά σήμαντρα εδώ κι εκεί. Λόγοι ανακατεργασμένοι και άλλοτε αυτοφυείς.
Σοφίσματα, γραφίτες, δασκελισμοί, παρωδίες ρητορικών σχημάτων και υδροχαρή ψευδοθεωρήματα. Εν γένει υποθήκες προς ναυτιλλομένους του ανθοσπάρτου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τους καρπούς ενός τριαντάχρονου ποιητικού κύκλου συγκεντρώνει στον ανά χείρας, εξαιρετικά επιμελημένο τόμο ο Δημήτρης Καλοκύρης, μία από τις σημαντικότερες φωνές της γενιάς του '70. Φωνή με αδιάλειπτη παρουσία στα γράμματα, αλλά και με πρωτοτυπία στις ιδέες και στην ποιητική σύνθεση, η οποία εμφανίζεται εξοπλισμένη και με μια σπάνιας στιλπνότητας γλώσσα, αντλημένη από τις καλύτερες παρακαταθήκες του ελληνικού υπερρεαλισμού. Ο υπερρεαλισμός: αυτή είναι η πηγή που τροφοδοτεί τον Καλοκύρη στις πρώτες, ανιχνευτικές του προσπάθειες, αυτή είναι η πηγή που κρύβεται πίσω από το διάλογο που ανοίγει ο ίδιος αργότερα με τη λογοτεχνία του Χόρχε Λούις Μπόρχες, αυτή είναι, τέλος, και η πηγή που εμπνέει την ωριμότητά του, όταν το πάνω χέρι στη δουλειά του παίρνουν οι συνεχείς, όλο και πιο ελεύθεροι ή τολμηροί συγκερασμοί: συγκερασμοί οι οποίοι βάζουν σε κίνηση στοιχεία και τρόπους από ποικίλες ποιητικές περιοχές, αλλά και από διάφορα αφηγηματικά είδη, για να δημιουργήσουν ένα διακειμενικό pastiche, με στόχο να αποκαλυφθούν τεχνηέντως οι πτυχώσεις της λογοτεχνικής ύφανσης.



Παιχνίδι μέσα σ' ένα ενιαίο σύνολο



Θα μπορούσα με την ευκαιρία της συγκεντρωτικής έκδοσης του Καλοκύρη να πιάσω τη γνωστή ιστορία: διαίρεση του έργου του κατά υπερρεαλιστικές και «μπορχεσιανές» περιόδους, ανίχνευση των πρώιμων και των κατοπινών (επιτόπιων και ξένων -και πάντως πολλαπλών) επιρροών του, υπόδειξη της ισχυρής παρουσίας του αφηγηματικού και του δοκιμιακού λόγου στην ποιητική του έκφραση και ερμηνεία της έντονης συναναστροφής του τόσο με το πνεύμα του μεταμοντερνισμού όσο και με την τάση για απέκδυση της λογοτεχνικότητας. Όλα τούτα είναι ωραία και σωστά, ισχύουν σε μεγάλο βαθμό για την ποίηση του Καλοκύρη (δεν είμαι ο πρώτος που τα γράφει και δεν θα είμαι ασφαλώς ούτε ο τελευταίος), αλλά εκείνο το οποίο ίσως ενδιαφέρει περισσότερο στην παρουσίαση του αναδρομικού αυτού βιβλίου είναι να δούμε πώς λειτουργεί στη μορφή υπό την οποία μας προτείνεται: τι είδους ανταπόκριση βρίσκει, με άλλα λόγια, στο σημερινό (ακόμη και ανειδοποίητο για το παρελθόν του Καλοκύρη) αναγνώστη ως ενιαίο και άτμητο σύνολο.

Το πρώτο που διαπιστώνει κανείς, από όποιο σημείο κι αν μπει στα ποιήματα του Καλοκύρη, από τη νιότη ή από την ώριμη ηλικία τους (δεν πειράζει κι από τα μεσοδιαστήματα), είναι πως τα πάντα στη μυθολογία και στις εικόνες τους είναι ένα παιχνίδι. Παιχνίδι με την πραγματικότητα, η οποία αναποδογυρίζεται, αλλά και μεταμορφώνεται ή παραμορφώνεται προκειμένου να αποκτήσει τα πιο παράξενα και απροσδόκητα χαρακτηριστικά. Παιχνίδι με τα ονόματα των τόπων και των ανθρώπων, που χάνουν αίφνης τη θέση τους στην ιστορία ή στη γεωγραφία, για να αρχίσουν μια φανταστική διαδρομή στο χρόνο, όπου και καλούνται να συναντηθούν με ένα σμάρι από ετερόκλιτους, όχι, όμως, και άσχετους ή ασυντόνιστους μεταξύ τους θιάσους. Παιχνίδι με τις εικόνες και τη γλώσσα που ενώ αποτυπώνουν πάντα έναν ρεαλιστικό και εκ πρώτης όψεως όχι δυσανάγνωστο ή δυσνόητο περίγυρο, ο πραγματικός τους ρόλος έγκειται στην αποσταθεροποίηση όλων των όρων οι οποίοι είναι πιθανόν να μας επιτρέψουν να πιστέψουμε πως κάτι -οτιδήποτε- απ' όσα συμβαίνουν στο ποιητικό κείμενο μπορεί να έχει κυριολεκτική (ή έστω μόνο μία) σημασία. Παιχνίδι με τη λογοτεχνική παράδοση, που ξεντύνεται από την πρώτη ώρα το παιδαγωγικό, ιδεολογικό και ηθικο-πλαστικό της ρούχο, για να ξεχυθεί σε μιαν ασυγκράτητη (πέραν χρονικών και ειδολογικών περιορισμών ή διαχωρισμών) πρόσμειξη των κλάδων της με μοναδικό σκοπό τη χαρά της ελεύθερης πτήσης σ' έναν γεμάτο πεντακάθαρα χρώματα ουρανό. Παιχνίδι, επίσης, με τις θετικές και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, απ' όπου και πλήθος δάνεια σχήματα, παρωδιακά μεταποιημένα και προσαρμοσμένα.



Κρυφός φωτισμός



Παρακολουθώντας αυτή την τροχιά είναι εύκολο να προχωρήσουμε και σε μιαν άλλη, επαγωγική διαπίστωση. Αν το παιχνίδι είναι εγκαταστημένο στην καρδιά των ποιημάτων του Καλοκύρη (ενισχυμένο, μάλιστα, κατά καιρούς με έναν κρυφό, α λα Μπόρχες φωτισμό, που επιτείνει την έννοια και την αίσθηση της παιδιάς), κι αν επιπροσθέτως κατά την εκτύλιξή του σαρώνεται το σύμπαν (Ιστορία, τέχνη, επιστημονική γνώση, αλήθεια και ψέμα μπαίνουν στο στόχαστρο μιας ιδιαίτερα λεπτής, αλλά και εξαιρετικά επίμονης ειρωνείας), τότε η επαφή του Καλοκύρη με τον υπερρεαλισμό πηγαίνει πολύ πιο πέρα από την αναγνώριση και την παραδοχή μιας δυνατής γραμματολογικής ρίζας. Ο υπερρεαλισμός μοιάζει εδώ με κάτι που υπερβαίνει τη λογοτεχνική επιρροή, αγωγή και παιδεία: προκύπτει ως αδιαπραγμάτευτη στάση ζωής, σαν ένα έντονα βιωμένο και μονίμως λοξό βλέμμα στο περιβάλλον -σαν ένα βλέμμα το οποίο δεν θα πάψει ποτέ να κοιτάζει από τη στραβή τους μεριά τα πράγματα, καθώς και να μεταδίδει αμέσως αυτή του την όραση σε όσους συναντιούνται μαζί του.

Είναι περιττό να πω πως τίποτε από όλα αυτά δεν θα ήταν δυνατό να πάρει σάρκα και οστά αν ο Καλοκύρης δεν διέθετε τις ικανότητες και την προετοιμασία που διαθέτει. Ουδείς γκρεμίζει στα κουτουρού. Οι αποκαθηλώσεις θέλουν συχνά εργαλεία κατά πολύ επιδεξιότερα και ανθεκτικότερα εκείνων που θέλουν οι συντηρήσεις ή οι αποκαταστάσεις. Και αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση του Καλοκύρη: ένας ποιητής ο οποίος μπορεί μέχρι και να αρνείται ή να απομακρύνει και να αποκηρύσσει την ποίηση, χωρίς, εντούτοις, να χαλαρώνει ούτε λεπτό την εσωτερική του πειθαρχία και χωρίς, εκ παραλλήλου, να εγκαταλείπει ούτε πόντο τους γεωμετρικά σχεδιασμένους και τοποθετημένους κανόνες του. Και για να φανώ κάπως παλαιικός, έναν τέτοιο ποιητή δεν μπορεί παρά τον υποδεχτούμε στα χρόνια μας με τις πόρτες διάπλατα ανοιγμένες -έστω κι αν είναι να μας τις ξηλώσει.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/09/2004