Συγγενικές σχέσεις και στρατηγικές ανταλλαγών

Αρχειακή πηγή για την ιστορία του δικαίου, την οικονομική ιστορία, την ιστορία των θεσμών ή τη μορφολογία της οικογένειας τα νοταριακά έγγραφα (δηλαδή οι συμβολαιογραφικές πράξεις) των νησιών του Αιγαίου στην περίοδο τη οθωμανικής κυριαρχίας αποδεικνύονται υλικό πολυπρισματικό, το οποίο και προσφέρεται σε ποικίλες αναγνώσεις.
Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να δείξει πως προσφεύγοντας ένας Ναξιώτης του 17ου αιώνα στο συμβόλαιο και διευθετώντας τα όποια περιουσιακά του στοιχεία, την ίδια στιγμή οριοθετείτο κοινωνικά, καθώς αποσαφήνιζε την προσωπική, ενδεχομένως δε και τη θρησκευτική του ταυτότητα, ενώ συγχρόνως διαπραγματευόταν και τις ανάγκες που του επέβαλλε η βιολογία του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα ακόμη βιβλίο που στηρίζεται κατά μεγάλο μέρος στις μαρτυρίες των διαθηκών. Μετά το Πεθαίνοντας στη Σύρο τον 19ο αιώνα του Χρήστου Λούκου, το «Γηράσκοντας στη Νάξο τον 17ο αιώνα», όπως εναλλακτικά θα μπορούσε να επιγράφεται η μελέτη της Ε. Καλπουρτζή. Τίτλος δηλωτικός και πολύ περισσότερο ταιριαστός για «ένα σχεδόν μυθιστορηματικής υφής υλικό», καθώς και η ίδια παραδέχεται, εμβαθύνοντας στους δύο κώδικες του νοταρίου στη Νάξο, Ιωάννη Μηνιάτη, που αποτέλεσαν την κύρια πηγή της μελέτης της. Τελικά πολλά από τα μυθιστορήματα που γράφονται στις ημέρες μας ωχριούν μπροστά σε ορισμένες ιστορικές μελέτες, ιδίως αυτές που στοχεύουν στη σύνθεση της κοινωνικής ιστορίας του ελλαδικού χώρου κατά τους περασμένους αιώνες. Ως τερπνό και ωφέλιμο ανάγνωσμα συστήνουμε το βιβλίο της Ε. Καλπουρτζή κι ας ακολουθήσουν οι ειδικοί επί του θέματος που θα εντοπίσουν τις ελλείψεις του υπό εξέτασιν δείγματος ή και πιθανά ελαττώματα στα ερευνητικά ερωτήματα και στη μέθοδο.

Συγκεφαλαιώνοντας η Ε. Καλπουρτζή τις κατά καιρούς διατυπωθείσες θεωρίες, δείχνει τις διαχωριστικές που ισχύουν κατά την έρευνα των τρόπων μεταβίβασης των αγαθών μέσα στην οικογένεια σε σχέση με τις ανταλλαγές μεταξύ μη συγγενών. Ανέκαθεν στάθηκαν καθοριστικοί για την ευρωστία μιας κοινότητας οι εν ισχύι εθιμικοί κανόνες για τη μεταβίβαση των περιουσιακών στοιχείων. Από το αν εφαρμόζονταν τα πρωτοτόκια ή η ισομοιρία εξαρτιόταν η αύξηση του πληθυσμού, καθώς και η μετανάστευση. Ωστόσο η επικρατούσα άποψη ήθελε τα εντός του οίκου να διέπονται από την ηθική και το συναίσθημα. Υποτίθεται ότι μεταξύ συγγενών δεν υπήρχε περιθώριο για στρατηγικές και σκοπιμότητες, οι οποίες ρυθμίζουν τις σχέσεις στον δημόσιο χώρο. Τελικά όμως η κατάσταση μέσα σε ένα νοικοκυριό ποτέ δεν υπήρξε τόσο ιδανική. Οι συγγενικές σχέσεις συχνά ατονούν και η συγγενική γενναιοδωρία πολλές φορές υπολείπεται, οπότε υπεισέρχονται και εντός του οίκου οι στρατηγικές των ανταλλαγών, χωρίς όμως και να εξισώνονται με τακτικές εξαγοράς.

Πώς λοιπόν οι πρεσβύτεροι της οικογένειας ασκούσαν την εξουσία, χρησιμοποιώντας και τα περιουσιακά τους στοιχεία, στο Δουκάτο του Αιγαίου; Συγκεκριμένα, στη Νάξο τον 17ο αιώνα, όταν οι ορθόδοξοι έφθαναν τις 4.000 και οι καθολικοί ήταν καμιά εκατοστή οικογένειες, συγκεντρωμένες στο Κάστρο. Το ενδιαφέρον της μελέτης εστιάζεται στους όρους τους οποίους τα διάφορα δικαιοπρακτικά έγγραφα προβλέπουν. Προϋποθέσεις, περισσότερο ή λιγότερο ρητές, ευθέως ή πλαγίως δεσμευτικές, που καθιστούν τα προικοσύμφωνα, τις διαθήκες και τα λοιπά παρεμφερή έγγραφα κείμενα αποκαλυπτικά για ενδοοικογενειακές συμμαχίες, συγκρούσεις, ακόμη και ρήξεις. Παρ' όλο που, εκ πρώτης όψεως, τα εν λόγω έγγραφα φαίνονται μάλλον κρυπτικά ντοκουμέντα μιας εποχής, αφού ούτε την ηλικία ούτε το θρήσκευμα αποκαλύπτουν και μόνο έμμεσα, συνήθως από την προσφώνηση, δείχνουν την κοινωνική τάξη.

Πρωταρχικό μέλημα του αρχηγού ενός νοικοκυριού, ανεξαρτήτως φύλου, προβάλλει η τιμή της οικογενείας, μια και αυτή συνιστούσε κεφάλαιο ανυπολόγιστης αξίας. Και όταν η πειθώ δεν έφερνε τα επιθυμητά αποτελέσματα, επιστρατευόταν η οικονομική ισχύς. Κατά τη μεταβίβαση περιουσιακών στοιχείων ετίθετο ως ρήτρα η υποταγή, η οποία επέβαλλε την παρθενία, την επιλογή κοινωνικά ταιριαστού συζύγου, συχνά ήδη ευρεθέντος, ως και την αποκλήρωση των αγάμων ως κακότυχων ή και απλώς ανίκανων. Κάπως ελαστικότερες φαίνονται οι απαιτήσεις για τις χήρες, από τις οποίες εζητείτο μόνο η φύλαξη της τιμής του χηρευόμενου ενδύματος. Μετωνυμική η διατύπωση αποφεύγει μεν να αναφερθεί στις σαρκικές αμαρτίες, ωστόσο αποκλείει σαφώς έναν δεύτερο γάμο.

Τα της οικογενείας τους επεδίωκαν πρωτίστως να εξασφαλίσουν, όσο όμως γερνούσαν τόσο περισσότερο φαίνεται πως τους κατέτρωγε η έγνοια για τα στερνά τους. Για παν ενδεχόμενο πρόσθεταν ρήτρες προς εξασφάλιση της συμπαράστασης των συγγενών, κατιόντων ή και πλαγίων, σε πιθανές ασθένειες, κυρίως στα γεράματα, όταν οι ίδιες δυνάμεις δεν θα επαρκούσαν πλέον. Στις περιπτώσεις που οι συγγενείς λείπουν ή τα προς αυτούς αισθήματα είναι εχθρικά, επιστρατεύονται ψυχοπαίδια, υπηρέτριες, ακόμη και γειτόνισσες. Οσο για τις αξιώσεις, αυτές δεν περιορίζονταν στη διάρκεια της ζωής αλλά επεκτείνονταν και στα μετά θάνατον ζητώντας να κατοχυρώσουν πρέπουσα ταφή, μνημόσυνα, ακόμη και τα αναγκαία ψυχικά.

Παρόμοια ντοκουμέντα μιας εποχής, εκτός από τις ψηφίδες κοινωνικής ιστορίας που παρέχουν, συχνά εκπλήσσουν και με το γλωσσικό υλικό τους. Λ.χ., για τη συντήρηση ενός γέροντα χρησιμοποιείται το ρήμα ζωοτρέφω που σήμερα φαίνεται απαράδεκτα μειωτικό. Μερικές φορές οι συντάκτες δείχνουν ιδιαίτερη αφηγηματική δεινότητα. Κυρίως όταν υπερασπίζονταν την κυρίαρχη ισχύ των εγγράφων έναντι πιθανής προσβολής, όπως στις περιπτώσεις αποκλήρωσης ενός κοντινού, εξ αίματος συγγενούς. Τότε απλώνονται σε αναλυτικές αιτιολογήσεις, αποκαλύπτοντας σχεδόν μυθιστορηματικά πλοκάμια.

Τελικά το παράδειγμα της Νάξου τον 17ο αιώνα δεν φαίνεται και τόσο απόμακρο. Μέσα σε δύο αιώνες μπορεί το συμβολικό κεφάλαιο της οικογενειακής τιμής να υποτιμήθηκε, σε αντίθεση όμως η γεροντοφοβία εντάθηκε παρά το κοινωνικό κράτος που μας περιβάλλει. Μόνο που στις ημέρες μας ούτε συγγενείς βρίσκεις ούτε καν γηγενείς συμπαραστάτες.




ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-09-2001