Σμύρνη Η μουσική ζωή 1900-1922

[...] Στην παρούσα μελέτη αναδεικνύονται νέες πτυχές από την πολύμορφη μουσική ζωή της Σμύρνης την περίοδο 1900-1922. Παρουσιάζονται οι μουσικές διασκεδάσεις τόσο των λαϊκών στρωμάτων όσο και της ανώτερης οικονομικά τάξης. Γίνεται μία καταγραφή των καταστημάτων της Σμύρνης, που πουλούσαν μουσικά όργανα, φωνόγραφους, γραμμόφωνα, κυλίνδρους και δίσκους γραμμοφώνου. Εφευρέσεις του τέλους του 19ου αιώνα, που στις αρχές του 20ού βρίσκονταν στα πρώτα βήματα της εμπορικής τους παραγωγής, ενώ ανιχνεύονται ήδη από αυτή την πρώιμη εποχή οι πρώτοι «πειραματικοί» δίσκοι! Εξετάζεται με λεπτομέρεια η διαδικασία των ηχογραφήσεων και δίνονται αναλυτικοί κατάλογοι των τραγουδιών σμυρναίικου ενδιαφέροντος που ηχογραφήθηκαν πριν το 1922 - με τη μέθοδο του «χωνιού». Φωτογραφίες-ντοκουμέντα και ένα CD με 18 τραγούδια της περιόδου 1906-1912 τεκμηριώνουν και αναδεικνύουν τη μουσική ζωή μιας πολυπολιτισμικής πόλης που δεν έχει προηγούμενο, και ίσως ούτε επόμενο. Ποια είναι, όμως, σήμερα η βαθύτερη ανάγκη για την αναζήτηση και τη μελέτη αυτών των «χαμένων» παραδόσεων του Μικρασιατικού Ελληνισμού; Η απάντηση είναι ότι: Και οι πατρίδες είναι σαν τους ανθρώπους: πεθαίνουν από τη στιγμή που αρχίζουμε να τις ξεχνάμε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι βλαβερές συνέπειες των παντός είδους επετείων, που έχουν συνήθως τη μορφή είτε της υπερβολής είτε του αλόγιστου καταναλωτισμού, αντισταθμίζονται συχνά από τις ωφέλιμες, που προτείνονται ως αποτέλεσμα αφοσιωμένης και δημιουργικής ενασχόλησης με το θέμα ή τις συνιστώσες του. Ετσι το βιβλίο Σμύρνη - H μουσική ζωή 1900-1922 μπορεί κάλλιστα να εκληφθεί ως ωφέλιμη συνέπεια της 80ής επετείου της μικρασιατικής τραγωδίας. Ο συγγραφέας του, Αριστομένης Καλυβιώτης, πολιτικός μηχανικός ο οποίος διαμένει στην Καρδίτσα, ρέκτης ερευνητής, συλλέκτης και μελετητής του μουσικού ελληνικού μικρασιατικού πολιτισμού, παραθέτει σε αυτό καρπούς πολύχρονης έρευνας και μελέτης που εκτείνονται σε όλες σχεδόν τις εκφράσεις και εκφάνσεις του θέματος στο οποίο έχει επικεντρωθεί η προσοχή του. Το έργο το οποίο προσφέρει αποτελεί συνεπές και υπεύθυνο δείγμα τόσο επεξεργασίας και αξιοποίησης των από τον ίδιο συγκεντρωμένων πληροφοριών και στοιχείων όσο και αγαστής συνεργασίας με αλλοδαπούς... συνοδοιπόρους του. Οπως αναφέρει σε προλογικό σημείωμά του, η πληρότητα του έργου του θα ήταν μικρότερη χωρίς την πολύμορφη αρωγή του ολλανδού φίλου του, ερευνητή και συλλέκτη μουσικών αγαθών επίσης, Χούγκο Στρέτμπαουμ.



Δραστικός αιμοδότης



Το πόνημα είναι πρωτότυπο και γι' αυτό πολύ σημαντικό αφού είναι γνωστό, και παραδεκτό, ότι ο λαϊκός μουσικός πολιτισμός της Σμύρνης υπήρξε μεγάλη προίκα και δραστικός αιμοδότης της λαϊκής μουσικής έκφρασης, η οποία αναπτύχθηκε στη μητροπολιτική Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή· η έκφραση αυτή, ευρύτερα γνωστή με την ονομασία «Ρεμπέτικο τραγούδι», απετέλεσε τη μήτρα του νεότερου αστικού ελληνικού τραγουδιού. H κορύφωση της ανθοφορίας του μικρασιατικού τραγουδιού παρατηρείται την περίοδο 1900-1922 και σε αυτήν εστιάζει τον μόχθο του ο Αριστομένης Καλυβιώτης. Μεθοδικός, συγκέντρωσε πλήθος από γραπτές μαρτυρίες για την εποχή και τον τόπο, τις μελέτησε προσεκτικά και τις αξιοποίησε επ' ωφελεία του έργου του, όπως φαίνεται από τα αποσπάσματα τα οποία έχει εντάξει και τις παραπομπές-υποσημειώσεις του. Φρόντισε όμως να εντοπίσει και να τεκμηριώσει καλώς και τις πληροφορίες που υποκρύπτονται στα προσωπικά του κτήματα-ευρήματα. Οπου δεν δύναται να βεβαιώσει την αλήθεια δεν διστάζει να εκθέσει τις υποθέσεις του, με διάφορες πιθανές εκδοχές, προτείνοντας μάλιστα την, κατ' αυτόν, επικρατέστερη. Στα πέντε μέρη-κεφάλαια του συγγράμματός του ο συγγραφέας προσεγγίζει κατά σειρά τα ακόλουθα θέματα: H μουσική ζωή στη Σμύρνη, στις αρχές του 20ού αιώνα· τα καταστήματα πώλησης μουσικών οργάνων και δίσκων γραμμοφώνου· ηχογραφήσεις σμυρναίικου ενδιαφέροντος την περίοδο 1900-1922· συντελεστές της μουσικής κίνησης στη Σμύρνη που δεν συμμετείχαν σε ηχογραφήσεις· πρωταγωνιστές της σμυρναίικης μουσικής ζωής μετά το 1922. Σε παράρτημα παρουσιάζει χαρακτηριστικές ετικέτες δίσκων καθώς και καταλόγους ηχογραφημάτων κατά εταιρεία και χρονιά. Το πλέον εκτεταμένο μέρος του βιβλίου είναι το τρίτο, «Ηχογραφήσεις σμυρναίικου ενδιαφέροντος», στο οποίο παρατίθενται πλούσια στοιχεία για τις δισκογραφικές εταιρείες, τους καλλιτέχνες, τα τραγούδια, τις μεθόδους των ηχογραφήσεων αλλά και για την εμπορία των ηχογραφημάτων.

Χωρίς να διεκδικεί φιλολογικές δάφνες, ο Αριστομένης Καλυβιώτης χρησιμοποιεί λόγο ακριβή, σαφή και περιεκτικό. Τα εξαιρετικά εύστοχα κείμενά του είναι απαλλαγμένα από τον καιροφυλακτούντα συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις συναισθηματισμό και αποφεύγουν τις συνδιαλλαγές με τη νοσταλγία. Ομολογεί, στον επίλογο, με ειλικρίνεια τις ελλείψεις του πονήματός του και τις απαριθμεί προτείνοντας μάλιστα αδρά και τρόπους έρευνας για τη συμπλήρωση του εγχειρήματος. Το μελέτημά του είναι, ωστόσο, έτσι κι αλλιώς, χρήσιμο ως και πολύτιμο. Διδάσκει πολλά· από το ότι τα γραμμόφωνα τα ονόμαζαν τότε «ομιλούσες μηχανές» ως το ότι κατά την περίοδο 1900-1922 ηχογραφήθηκαν στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη πολύ περισσότερα ελληνικά τραγούδια απ' όσα στην Αθήνα, αλλά και ότι ανθούσε (και) την εποχή εκείνη στην ευρύτερη περιοχή η... δισκοπειρατεία.



H πρώτη ελληνική όπερα



Είναι φανερό ότι ο συγγραφέας αγωνιά περισσότερο για τη μουσική με τα λαϊκά ερείσματα. Δεν αδιαφορεί όμως για τις άλλες εκφράσεις της. Ο συγκεκριμένος προσανατολισμός του, πάντως, εμπόδισε την εμφάνιση κάποιων πληροφοριών οι οποίες άξιζε να συμπληρώσουν τα λιγοστά σχετιζόμενα με τη λόγια μουσική που περιλαμβάνει στην πραγματεία του: αναφέρεται, π.χ., ο Υποψήφιος βουλευτής, χωρίς όνομα συνθέτη (Σπυρίδων Ξύνδας) και χωρίς να μνημονεύεται ότι πρόκειται για την πρώτη ελληνική όπερα (1867) στην ιστορία της μουσικής. Αναφέρεται ο Γιάννης Αγγελόπουλος χωρίς να προσδιορίζονται η φωνή (βαρύτονος) και η σπουδαιότητά του. Δεν αναφέρεται όμως καθόλου ο Γιάννης Κωνσταντινίδης (ο «Ιανός» της ελληνικής μουσικής, γνωστός και ως Κώστας Γιαννίδης), μολονότι στη Σμύρνη γεννήθηκε (1903), εκεί σπούδασε μουσική και έζησε ως το 1922, ενώ μνημονεύεται, έστω συνοπτικά, ο λιγότερο Σμυρνιός Μανώλης Καλομοίρης.

Πέραν αυτών, η έκδοση, εμπλουτισμένη με περισσότερες από 100 σπάνιες φωτογραφίες και μαρτυρίες της εποχής, είναι υποδειγματική. Λιτός μα επαινετά καλαίσθητος ο σχεδιασμός της, σε πολυτονικό σύστημα τα κείμενά της, οφείλει πολλά και στον επιμελητή της Νίκο Διονυσόπουλο (επιστημονική και πραγματολογική επιμέλεια των κειμένων αλλά και συνολική σχεδίαση). Ο επιμελητής φρόντισε και για την ηχητική βελτίωση των 18 ηχογραφημάτων με τα οποία δομείται ο γενναιόδωρος δίσκος ακτίνας (CD) που τη συνοδεύει και τη συμπληρώνει. Σπουδαία αντιπροσωπευτικά ηχογραφήματα της περιόδου 1906-1912, προερχόμενα, εικάζουμε, από το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα, ευρείας αισθητικής - από σμυρναίικους αμανέδες και σπουδαίους ερμηνευτές, από τον περίφημο ήχο που είχαν οι φημισμένες Εστουδιαντίνες, ως τον Γέρο Δήμο, από την όπερα του Παύλου Καρρέρ Μάρκος Μπότσαρης -, ανέκδοτα στην πλειονότητά τους, τεκμηριώνουν πολλά από τα εκτιθέμενα στην έκδοση και της προσδίδουν πρόσθετη αξία, χωρίς μάλιστα ιδιαίτερη οικονομική επιβάρυνση. Συνδυάζεται έτσι κατ' ευχήν «το τερπνόν μετά του ωφελίμου».



Γιώργος Μονεμβασίτης (κριτικός μουσικής)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-11-2003