Η συλλογή της άμμου

Το βιβλίο αυτό -το τελευταίο που ο Καλβίνο έδωσε στα τυπογραφεία πριν από τον πρόωρο θάνατό του- χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο ο διάσημος Ιταλός συγγραφέας γράφει τις εντυπώσεις του από παράξενες και μη εκθέσεις που ο ίδιος επισκέφθηκε κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης παραμονής του στο Παρίσι. Στο δεύτερο αναφέρεται σε βιβλία που διάβασε και που τον προκαλούν να ανοιχτεί σε δικές του σκέψεις και συμπεράσματα. Και στο τρίτο μέρος, μερικά στιγμιότυπα από ταξίδια του στην Ιαπωνία, στο Μεξικό και στην Περσία τον σπρώχνουν να κάνει κάποια νοητικά ταξίδια από αυτά που τόσο πολύ του άρεσαν. Όπως έλεγε και ο ίδιος, αυτή η Συλλογή της άμμου αποκαλύπτει περισσότερα πράγματα για τον Καλβίνο-άνθρωπο και Καλβίνο-συγγραφέα από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο του.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Η μαθητεία της όρασης

Αρθρα του ευπατρίδη των ιταλικών γραμμάτων Ιταλο Καλβίνο με την προσωπική του οπτική για την κατανόηση του κόσμου μας

Η αφηγηματική χάρη του Ιταλο Καλβίνο (1923-1985) επανακύρωσε το συμβόλαιο του μεγάλου αναγνωστικού κοινού με την ιταλική λογοτεχνία: οι Αόρατες πόλεις του (1971) και το Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης (1979), κείμενα πολυμεταφρασμένα και ευρύτατα σχολιασμένα από τη δημοσιογραφική και την ακαδημαϊκή κριτική, εκτίναξαν στα ύψη τη φήμη του παγκοσμίως και τον ανέδειξαν ως σημαντικό μοχλό ανανέωσης της σύγχρονης μυθοπλασίας. Πολυσχιδής προσωπικότητα της μεταπολεμικής ιταλικής διανόησης, μέλος του αντιφασιστικού κινήματος και του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος από το οποίο αποχωρεί μετά τα γεγονότα της Ουγγαρίας (1956), χωρίς να απαρνηθεί ποτέ την αριστερή ιδεολογία του, κινείται κατ' αρχάς στον χώρο της (νεο)ρεαλιστικής γραφής. Καλός γνώστης των εκδοτικών μηχανισμών (ως υπεύθυνος της πολιτιστικής σελίδας της κομμουνιστικής εφημερίδας L'Unita και, για πολλές δεκαετίες, σημαίνων σύμβουλος στον εκδοτικό γίγαντα Einaudi) και σφαιρικά ενήμερος γύρω από την ξένη λογοτεχνία, μπόρεσε να συμβάλει καθοριστικά στην ανανέωση του ιταλικού έντεχνου λόγου. Η «φανταστική» τριλογία του (Ο διχοτομημένος ιπποκόμης - 1952, Ο αναρριχώμενος βαρόνος - 1957, Ο ανύπαρκτος ιππότης - 1959) και η παράλληλη ενασχόλησή του με τα ιταλικά παραμύθια της προφορικής λαϊκής παράδοσης (μεταγράφει και δημοσιεύει περί τα 200 παραμύθια το 1956) ενισχύουν την εικόνα του «παραμυθά» Καλβίνο και μπολιάζουν οριστικά τη γραφή του με έναν παιγνιώδη, σπινθηροβόλο και αμφίσημο τόνο που καλλιεργεί περισσότερο συνειδητά μεταφράζοντας στα ιταλικά τα Γαλάζια άνθη του Ρ. Κενό (1967) μέσω του οποίου γνωρίζεται με την ομάδα του Oulipo και γίνεται δραστήριο μέλος της - εγκαθίσταται μάλιστα οικογενειακώς στο Παρίσι για δεκατρία χρόνια (1967-1980), μετέχοντας εμπράκτως και στις δύο κουλτούρες, γαλλική και ιταλική, σε γόνιμη φάση τους (φοιτητικά κινήματα σε έξαρση, στρουκτουραλιστική και σημειολογική έκρηξη, έντονες ιδεολογικές ζυμώσεις).

Ο δίαυλος της εφημεριδογραφίας

Πιστός στην παράδοση της «εξωστρέφειας» του αριστερού διανοουμένου, ο Καλβίνο σε όλη του τη ζωή κράτησε ανοιχτό τον δίαυλο της εφημεριδογραφίας: εκτός από την Unita, συνεργάστηκε σε τακτική βάση με την Corriere della sera και τη Repubblica, στέλνοντας ανταποκρίσεις, άρθρα, κριτικά σημειώματα απ' όποιο σημείο του πλανήτη και αν βρισκόταν· γιατί, φανατικός ταξιδιώτης και κοσμοπολίτης, όποτε του δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσει «ανθρώπων άστεα και νόον», ιδιαίτερα τις σύγχρονες μεγαλουπόλεις για τις οποίες έτρεφε μέγα θαυμασμό, άνοιξε το πολιτιστικό του διάφραγμα και δέχθηκε φιλόξενα την εικόνα του αλλότριου. Σε αυτό το πλαίσιο του εξερευνητικού βλέμματος πρέπει να εντάξουμε τη Συλλογή της άμμου, το τελευταίο βιβλίο που παρέδωσε ο ίδιος στο τυπογραφείο και εκδόθηκε το 1984, λίγο πριν από τον αιφνίδιο θάνατό του. Πρόκειται για κείμενα της τελευταίας δεκαετίας (1974-1984) δημοσιευμένα σε ιταλικές εφημερίδες, με άμεση ή έμμεση σχέση με τη γνωριμία του κόσμου μέσω της όρασης, ενός βλέμματος που διαμορφώνεται μέσα από τον χώρο, τον χρόνο, την πραγματικότητα και τη μυθοπλασία - στο παρατηρητήριο του Πάλομαρ, θα έλεγε ο εξοικειωμένος με το καλβίνειο σύμπαν αναγνώστης.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη: το πρώτο («Εκθέσεις-εξερευνήσεις») είναι ακριβώς δέκα παρισινές ανταποκρίσεις, σχόλια και εντυπώσεις του συγγραφέα από αξιοπερίεργες εκθέσεις που είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει στη γαλλική πρωτεύουσα (εκατοντάδες δείγματα άμμου από διάφορα μέρη της Γης που εκθέτουν τη διαφορετικότητά τους σε παρατεταγμένα φιαλίδια· πώς απεικονίζεται σε πίνακες η ιδέα που σχημάτισε η Ευρώπη για τον «Νέο Κόσμο», η διαφορά της Αμερικής· η ιστορία και εξέλιξη της χαρτογραφίας σε σχέση με την εκάστοτε γεωγραφική συνείδηση των κοινωνιών· η παραδοξότητα των μουσείων κέρινων ομοιωμάτων· η γέννηση της γραφής (σφηνοειδούς και ιερογλυφικής), η ειδησεογραφία και η εικονογραφία των λαϊκών φυλλάδων, η στρωματογραφική ανάγνωση ενός διάσημου πίνακα του Ντελακρουά· τα πολλαπλά μηνύματα που μπορεί να κωδικοποιήσει η τέχνη των κόμπων στις παραδοσιακές κοινωνίες· η σχέση των γάλλων συγγραφέων του 19ου αιώνα με το σχέδιο και την ιχνογραφία). Εκθέσεις θεματικές που ερεθίζουν την εγκυκλοπαιδική περιέργεια του Καλβίνο, ο οποίος προσηλώνει και ασκεί το βλέμμα του σε άπειρες μικρολεπτομέρειες και περιθωριακές ενδείξεις, ωθούμενος βαθμηδόν από τη διαδικασία της απλής περιγραφής στην ευφορία της προσωπικής αφήγησης.

Στο δεύτερο μέρος («Η ακτίνα του βλέμματος»), εκτός από τη νεκρολογική ανταπόκριση στη Repubblica, αφιερωμένη στη μνήμη του Ρολάν Μπαρτ, που συνδέει τον θάνατο του γάλλου διανοουμένου (1980) με το τελευταίο του βιβλίο (Ο φωτεινός θάλαμος), μια μελέτη ακριβώς γύρω από την τέχνη της φωτογραφικής αποτύπωσης, όλα τα άλλα κείμενα σχολιάζουν εκθέσεις, μνημεία, τόπους ή βιβλία της ιταλικής επικαιρότητας. Εδώ ο Καλβίνο διαβάζει το ιταλικό τοπίο ή, καλύτερα, όψεις της ιταλικής πολιτείας («Η στήλη του Τραϊανού αφηγείται», «Η πόλη και η γραφή: επιγραφές και γκράφιτι», «Η πόλη και η νόηση: το μέγεθος των χώρων»).

Η οπτική της φαντασίας

Το τρίτο μέρος («Εκθέσεις του φανταστικού») συναιρεί την πραγματική όραση με την οπτική της φαντασίας: από τη δημιουργία των αυτομάτων και των πολύπλοκων παιχνιδιών του 18ου αιώνα, στον κόσμο των αιθέριων ξωτικών ή στο αρχιπέλαγος των φανταστικών τόπων, ονειρικών χωρών κειμενικής κατασκευής και από εκεί στον φιλοτελικό χάρτη του D. Evans, με σειρές ευφάνταστων γραμματοσήμων που ανήκουν σε επινοημένα κράτη και κρατίδια. Εκκινώντας από το στοιχείο του παράλογου και του ασυνήθιστου, ο Καλβίνο δράττεται της ευκαιρίας να καταπλήξει τον αναγνώστη του και, στη συνέχεια, χτίζοντας πάνω στην αρχική έκπληξη, να αναπτύξει τη δική του λογική - ενίοτε εξίσου φαντασμαγορική με το σημείο αφετηρίας.

Η τελική ενότητα («Το σχήμα του χρόνου») αποτελεί ένα είδος ταξιδιωτικού ημερολογίου: καταγράφονται οι εντυπώσεις του συγγραφέα από την Ιαπωνία, το Μεξικό και το Ιράν, χώρες τις οποίες επισκέφθηκε το 1975-76. Με τη διεισδυτική ματιά του ασκημένου παρατηρητή, ανακωδικοποιεί όσα βλέπει σε στοχαστικό ρεπορτάζ. Τα φλιπεράκια του Τόκιο, η γηραιά κυρία με το βιολετί κιμονό ή ένα περσικό μιχράμπ: ανώδυνα θέματα, πίσω από τα οποία διακρίνουμε πάντα τον σεβασμό στη δημοσιογραφική αμεροληψία, αλλά συνάμα και το πάθος του μοραλίστα που θέλει να αναμεταδώσει το ήθος μιας κοινωνίας και την εμμονή του συγγραφέα που επιχειρεί να εντάξει στο προσίδιο ύφος του τη γλώσσα μιας άλλης κουλτούρας. Κοντολογίς, συγκεντρώνοντας αυτά τα εφήμερα αλλά διόλου πρόχειρα κείμενά του, ο Καλβίνο ανοίγει τη θύρα του εργαστηρίου του: βλέπουμε τι έλκει την προσοχή του, τι αποθηκεύει και επεξεργάζεται, πώς από το βλέμμα περνά στο ρεπορτάζ και από εκεί στη λογοτεχνική γραφή.

Στο τέλος του τόμου, ο Ανταίος Χρυσοστομίδης, δόκιμος μεταφραστής και πολλών άλλων κειμένων του Καλβίνο, παραθέτει ένα κατατοπιστικό χρονολόγιο βίου και έργου, χρήσιμο στον νέο αναγνώστη· από την άλλη, και ο συστηματικός αναγνώστης του συγγραφέα ανταμείβεται δεόντως επανευρίσκοντας και σε τούτες τις ανταποκρίσεις το γνώριμο κλείσιμο του ματιού.

Λίζυ Τσιριμώκου, Το Βήμα, 19/8/2007