Αίτηση για τηλέφωνο

«Την άνοιξη του 1995 βρήκα στο σπίτι, ανάμεσα σε παλιά χαρτιά, ένα υπουργικό διάταγμα για την παραχώρηση μιας προσωπικής τηλεφωνικής γραμμής. Το έγγραφο συνεπαγόταν ένα τόσο πυκνό δίκτυο γραφειοκρατικών και διοικητικών διατυπώσεων, ώστε ένιωσα αμέσως την επιθυμία να γράψω μια φανταστική ιστορία πάνω σ' αυτό το θέμα».
Με βάση τα πραγματικά αυτά γεγονότα, από τη φαντασία και την εκπληκτική σατιρική πένα του διάσημου Ιταλού συγγραφέα βγήκε ένα ακόμα τρισχαριτωμένο μυθιστόρημα, από τα καλύτερά του, που έχει ήδη μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Σ' αυτό ζωντανεύει και διακωμωδείται η ζωή στη Σικελία στις αρχές του 20ού αιώνα.
Πίσω από την εφιαλτική γραφειοκρατία για την παραχώρηση της γραμμής, κρύβονται καταχρήσεις, σκανδαλώδεις εύνοιες, διασπάθιση του δημοσίου χρήματος, ξεδιάντροπες πελατειακές σχέσεις πολιτικών και ψηφοφόρων, εκλογικά τερτίπια.
Ένα βιβλίο με άφθονο γέλιο, αλλά και βαθύ κοινωνικό υπόβαθρο.




ΚΡΙΤΙΚΗ



Το μυθιστόρημα του Ιταλού Αντρέα Καμιλέρι ξαναθέτει, άθελά του, ένα παλιό ερώτημα, που στις μέρες μας, μέρες μιντιατικής παντοδυναμίας, γίνεται οξύτερο: ποια είναι και πού βρίσκονται τα όρια ανάμεσα σε λογοτεχνία και παραλογοτεχνία, πώς και γιατί ένα κείμενο εγκαθίσταται στο χώρο της λογοτεχνίας, διακρινόμενο από άλλες εκδοχές του γραπτού λόγου.

Και πρώτα το ίδιο το μυθιστόρημα: Σικελία, τέλος του 19ου αιώνα. Ο κεντρικός ήρωας, ο πολυμήχανος Τζενουάρντι, υποβάλλει αίτηση για να του παρασχεθεί η πρωτόγονη τηλεφωνική σύνδεση της εποχής. Μέσα από έναν λαβύρινθο καταστάσεων και αφού επί σκηνής ανεβεί ένας πολυπρόσωπος θίασος, παρακολουθούμε την τύχη της αίτησης και μαζί μια πολυσχιδή δράση.

Ο Τζενουάρντι, κλασικό δείγμα πονηρού Ιταλού τού Νότου, κατορθώνει να επιβιώνει μέσα σε όλες τις καταστάσεις, καταφέρνει να τα βγάλει πέρα με τη Μαφία, κατορθώνει, στο τέλος, να ευοδωθεί η αίτησή του. Πεθαίνει από τα χέρια του πεθερού του, μόλις ο τελευταίος μαθαίνει πως ο γαμπρός του είχε ερωτική σχέση με τη γυναίκα του.

Με χιούμορ και συνεχείς ανατροπές, με περισσή αφηγηματική ευφυΐα, με «αδρά πρόσωπα» και επαρκείς «κοινωνικές αναφορές», ο Α.Κ. κινεί επιδέξια τα πρόσωπα, κρατώντας σφιχτά το μίτο της αφήγησης.

Και όχι μόνον αυτό: η μορφή του μυθιστορήματος ενσωματώνει πολλά από τα -κατοχυρωμένα πια στην αναγνωστική συνείδηση, σχεδόν κοινοί τόποι- διδάγματα του μοντερνισμού: χωρίζεται σε δεκατρία κεφάλαια, εκ των οποίων τα έξι αποτελούνται από έγγραφα, επιστολές, αποκόμματα εφημερίδων κ.λπ.· τα άλλα έξι τα συνθέτει ένας συνεκτικός διάλογος ανάμεσα στα πρόσωπα, λόγος αμιγώς προφορικός, σχεδόν σκηνική δράση, ενώ το τελευταίο συντίθεται εξίσου από διαλόγους και επιστολές.

Κατορθώνουν όλα αυτά -αφηγηματικές αρετές και μοντερνιστικά δάνεια- να συστήσουν λογοτεχνικό κείμενο;

Οι ιδρυτικές συνθήκες του λογοτεχνικού κειμένου είναι πολλές και λειτουργούν σωρευτικά. Ούτε η καλλιέπεια ούτε η αφηγηματική δεινότητα ούτε οι «κοινωνικές αναφορές» ή οι «αδροί χαρακτήρες» μπορούν, άνευ ετέρου, να συστήσουν λογοτεχνία.

Εναρκτήριο σημείο της λογοτεχνίας είναι μια πράξη μετάθεσης: μια μεστή νοήματος χειρονομία, που μεταθέτει το κείμενο από μια αναγκαστική πραγματικότητα σε μια δυνητική εκδοχή της. Ακολουθεί, ως γνωστόν, αυτό που ονομάζεται «βάθος της λογοτεχνικής σύμβασης», δηλαδή η γενναιότητα με την οποία προβαίνει ο συγγραφέας σ' αυτή τη μετάθεση.

Μιλώντας ειδικότερα για το μυθιστόρημα, αυτές οι sine qua non προϋποθέσεις συμπληρώνονται από μία ακόμη, για να έχουμε ένα αντάξιο του ονόματός του μυθιστόρημα: με μοναδική «στράτευση» του μυθιστοριογράφου την υποχρεώσή του να παραγάγει, παντί τρόπω, νόημα, πρέπει να οδηγηθούμε -ή τουλάχιστον να τείνουμε προς τα εκεί- στην εκκαθολίκευση του μερικού ή, διαφορετικά ειπωμένο, «στο ανοιχτό» κείμενο. Γλώσσα, δομές, καταστάσεις, πρόσωπα, όλα οφείλουν να οδηγούν στην οικοδόμηση ενός ανοιχτού κειμένου, ενός κειμένου που θα παράγει νόημα αφ' εαυτού, μιας αισθητικής μορφής αυτόνομης και αυτάρκους, η οποία όμως δεν θα παραμένει, στεγνά και αυστηρά, αισθητική, αλλά, οπλισμένη με τον ανοιχτό της χαρακτήρα, θα παραπέμπει -ή θα περιέχει ή θα υπονοεί- σε άλλους, εξωαισθητικούς, ορίζοντες, με πρώτο τον, πολύπαθο αλλ' αναπόφευκτο όσο και ουσιώδη, ορίζοντα των ιδεών. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα κοινόχρηστο, αλλά πάντα εύστοχο παράδειγμα, ο «Δον Κιχώτης», όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, χωρίς τον αέρα που πνέει ανάμεσα στις γραμμές του, που τον συνδέει με σύμβολα αρχετυπικά και τον καθιστά μορφή καθολική, θα ήταν μια ασήμαντη γελοιογραφική καρικατούρα, μια χειρονομία αδιάφορα ατομική.

Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται και η σημασία της κριτικής. Απ' οποιαδήποτε συνιστώσα της λογοτεχνικής κοινότητας και αν ασκείται (εξ επαγγέλματος κριτικούς, συγγραφείς, ειδοποιημένους αναγνώστες), έχει μια αναγκαστικά καθαρολογική λειτουργία, αφού πρέπει να ξεχωρίσει την πολυάριθμη ήρα από το ολιγάριθμο στάρι. (Μιλάμε βέβαια για τη σοβαρή κριτική, όχι για κείνη που -άλλοτε για ορατούς, άλλοτε για λιγότερο ορατούς λόγους, πάντως συστηματικά- εγκωμιάζει κακά βιβλία ή ασχημονεί αυτοϋμνούμενη).

Η κριτική -κρίσιμος μεταλογοτεχνικός, κάποτε κάποτε και λογοτεχνικός, λόγος- όταν ασκείται υπό όρους και πληροί ορισμένες προϋποθέσεις, δεν είναι απλώς ένα, λιγότερο ή περισσότερο ευφυές, δευτερογενές σχόλιο στο λογοτεχνικό κείμενο, αλλά μια καθαρτήρια ματιά, που έρχεται έξω από το κείμενο, όμως κατευθύνεται προς αυτό, και, όπως είναι γνωστό, η λογοτεχνία χρειάζεται δύο τουλάχιστον πρόσωπα για να αρχίσει να υπάρχει: αυτόν που γράφει και αυτόν που διαβάζει.

Ας επιστρέψουμε όμως στο βιβλίο τού Καμιλέρι:

Μέσα από τις επιστολές, τα αποκόμματα του Τύπου και τους διαλόγους, μέσα από τις ποικίλες περιπέτειες του Τζενουάρντι, γινόμαστε μάρτυρες των γεγονότων που οδηγούν στη διχασμένη τελική λύση: η μεν αίτηση για τηλεφωνοδότηση ευοδώνεται, ο ίδιος ο ήρωας όμως βρίσκει τον -παράλογο- θάνατο. Ενδιάμεσα παρελαύνουν χαρακτηριστικά πρόσωπα της Μαφίας του ιταλικού Νότου, ξετυλίγονται σκαμπρόζικες ιστορίες και μνημειώνεται ο γνωστός από τα παραδεδομένα κλισέ τύπος του Ιταλού, έτσι όπως τον απέδωσε μοναδικά στον κινηματογράφο ο ιταλικός νεορεαλισμός: πανούργο απατεωνίσκο, που ξέρει πάντα να υποχωρεί όταν τον πλησιάζει ο πραγματικός κίνδυνος.

Το ερώτημα αν η «Αίτηση για τηλέφωνο» κατορθώνει να εισχωρήσει στη λογοτεχνία ή προσγράφεται σε κάποιο είδος έξω από αυτήν θα παραμείνει μετέωρο. Αυτό δεν αναιρεί καμία από τις πολλές αρετές με τις οποίες το πιστώσαμε· το αντίθετο: πρόκειται για ένα αξιοσύστατο ανάγνωσμα, το οποίο διαβάζεται απνευστί.

Η μετάφραση της Μάρας Ευθυμίου, ομονοώντας με το είδος του βιβλίου και τη γλώσσα του, κυλάει απρόσκοπτα και με χάρη.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/11/2001