Η πόλη του ήλιου

"Λένε ότι όλη η ιδιοκτησία γεννιέται όταν φτιάχνει κανείς το δικό του σπίτι κι έχει δική του γυναίκα και παιδιά, απ' όπου γεννιέται και η φιλαυτία, γιατί, για να εξασφαλίσει καθένας στο παιδί του όσα περισσότερα πλούτη ή δόξα μπορεί ή για να το αφήσει κληρονόμο του, γίνεται είτε σφετεριστής του δημοσίου αν είναι ισχυρός και δε φοβάται, είτε τσιγκούνης, πανούργος και υποκριτής, αν είναι ανίσχυρος. Όταν όμως εξαφανίζεται η φιλαυτία, απομένει μόνον η αγάπη για τα κοινά."

Τομάζο Καμπανέλα

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Οταν εξαφανίζεται η φιλαυτία, απομένει μόνον η αγάπη για τα κοινά», σημειώνει ο Τομάζο Καμπανέλα στο σύντομο αυτό βιβλίο, που σχεδιάστηκε για να προτείνει την «ανώτερη» οικουμενική πολιτεία, ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης και θεσμών. Η «Πόλη του Ηλιου» θεωρείται σήμερα από τα πλέον κλασικά έργα της ύστερης Αναγέννησης. Γράφτηκε σε μια μεταβατική περίοδο και φέρει τη σφραγίδα αυτής της μετάβασης -θρησκευτικής και πολιτισμικής-, καθρεφτίζοντας το κλίμα των διαρκών ανακατατάξεων. Το βιβλίο δεν είναι γνωστό για την αισθητική του αξία ή για τη φιλοσοφική του διάσταση, που ενσωματώνεται με φυσικότητα σε μια λογοτεχνική φόρμα, αλλά γιατί αποτελεί μαζί με την «Ουτοπία» του Τόμας Μορ και τη «Νέα Ατλαντίδα» του Φράνσις Μπέικον το τρίπτυχο εντός του οποίου συμπυκνώνεται η πιο αστραφτερή μαγιά της δυτικής σκέψης: η ιδέα της Ουτοπίας, ως καταγραφή του ιδανικού πολιτεύματος και ως έμμεση κριτική για τη χρεοκοπία των συστημάτων της Δύσης.

Το ιστορικό πλαίσιο της «Ηλιούπολης» χαρακτηρίστηκε από τη νεότερη επιστήμη και την Αντι-μεταρρύθμιση, πνευματικές τάσεις που κυριάρχησαν τον 16ο αιώνα στην ευρωπαϊκή σκηνή. Οι αρχές της Αναγέννησης και το ουμανιστικό ρεύμα είχαν ήδη θέσει άλλες αντιληπτικές δυνατότητες και νέα διαχείριση των δεδομένων της σκέψης. Η έρευνα και το πείραμα, η αυστηρή ανάλυση της πραγματικότητας, η αξιοποίηση της άμεσης εμπειρίας άνοιξαν δρόμο για την επιστημονική επανάσταση και οι «νέοι φιλόσοφοι» (ακολουθώντας το παράδειγμα του Λεονάρντο ντα Βίντσι) βρέθηκαν να αντιπαρατίθενται σε όλα τα γνωστικά κατεστημένα.

Φορέας αυτού ακριβώς του πνεύματος, ο Τομάζο Καμπανέλα, μεταφέρει στο παρόν βιβλίο τη φλόγα της δημιουργικής αντίδρασης και της έμμεσης κριτικής παρέμβασης προς τη γηραιά τάξη των πραγμάτων, χωρίς ωστόσο να αποκόπτεται ολοκληρωτικά από αυτήν. Η «Ηλιούπολη» εμπεριέχει φανερά τη σφραγίδα του παλιού κόσμου, τον ζωντανό απόηχο του μεσαιωνικού κοινοτισμού, που διασώζει όλη τη συμπυκνωμένη σοφία του παρελθόντος (το πνεύμα «της ελευθερίας εν τω κοινωνείν»), κι ακόμη, το εντύπωμα ενός παντοδύναμου καθολικισμού, διότι ο συγγραφέας θεωρούσε τη θρησκεία τον αναγκαίο συνδετικό ιστό του πολιτικού σώματος.

Ο Τομάζο Καμπανέλα (1568) υπήρξε ένας από τους «hominess universales», τους καθολικούς ανθρώπους της Αναγέννησης. Εγινε μοναχός από αγάπη για τη γνώση και όχι από θρησκευτική κλίση. Εγραψε πολλά έργα (φιλοσοφικά, θεολογικά, αστρολογικά) καθώς και αρκετά ποιήματα. (Το έργο του «Scelta» (1622) -μια συλλογή μαδριγαλιών, σονέτων, ερωτικών ποιημάτων και μεταφυσικών ύμνων- θεωρείται το πιο πρωτότυπο ποιητικό δημιούργημα στην ιταλική φιλολογία της εποχής.) Ασχολήθηκε επίσης με την ιατρική, την αλχημεία, τη μαγεία, την πολιτική και ήταν βαθύς γνώστης της αστρολογίας. Ως κοινωνικός οραματιστής, άσκησε αυστηρή κριτική στην ιδιωτική ιδιοκτησία και τη συγκέντρωση του πλούτου, γι' αυτό και η «Πόλη του Ηλιου» θεωρείται ο προάγγελος του ουτοπικού σοσιαλισμού.

Το ιδανικό νησί του Καμπανέλα είναι μια αναλογία του μύθου της Ατλαντίδας, ο οποίος έγινε γνωστός στη Δύση όταν ο Μαρσίλιο Φιτζίνο μετέφρασε τον «Κριτία» του Πλάτωνα (1485). (Ο Πλάτωνας είχε περιγράψει αυτόν τον επίγειο παράδεισο και στον «Τίμαιο», μιλώντας για την ευμάρεια, τη δικαιοσύνη, τα χρηστά ήθη και τη στρατιωτική του δύναμη.) Οπως η αρχαία θρησκεία της Ατλαντίδας βασιζόταν στη λατρεία του θεού Ηλιου και ο εκάστοτε βασιλιάς είχε θεϊκή καταγωγή, έτσι και στην «Πόλη...» του Καμπανέλα υπάρχει ο «Ηλιος» -ηγεμόνας- ιερέας, που εξασφαλίζει την ευημερία του λαού και την εφαρμογή του νόμου. Βέβαια, ολοφάνερα, ο Ηλιος-ηγεμόνας θα μπορούσε να συνδεθεί και με τον φιλόσοφο - ηγέτη της πλατωνικής Πολιτείας, από την οποία ο Ιταλός μοναχός είναι ισχυρά επηρεασμένος, ως θαυμαστής της πλατωνικής παράδοσης.

Ισχυρή επίδραση μοιάζει να δέχτηκε ο Καμπανέλα και από τις θεωρίες του Θωμά του Ακινάτη («Το είδωλο του κόσμου»), αλλά και από τον Πυθαγόρα, τον Αριστοτέλη, τον Εμπεδοκλή, τις εβραϊκές και αραβικές σχολές σκέψης. Ωστόσο, στις επιμέρους διαρθρώσεις της, η «Πόλη του Ηλιου» είναι μια αναπαράσταση της σπαρτιατικής κοινωνίας, έτσι όπως την περιέγραψε ο Πλούταρχος στον «Βίο του Λυκούργου»: αυστηρή λιτότητα στους καθημερινούς τρόπους διαβίωσης, αδιαφορία για τον πλούτο, κοινά συσσίτια, στρατιωτικοποίηση όλων των δομών. Μόνον που εδώ δεν υπάρχουν πολίτες και είλωτες, αλλά η καθιέρωση της συλλογικής εργασίας και της ενοποιημένης ευθύνης.

Το ουτοπικό μοντέλο του Καμπανέλα είναι ένας παράδοξος συνδυασμός χριστιανισμού, παγανισμού και αστρολογίας. Το όλο σύστημα στηρίζεται πάνω στις αρχές της κοινοκτημοσύνης, στην κατάργηση των οικογενειακών δεσμών, στην ελάττωση των ωρών εργασίας και στην εξομοίωση της χειρωνακτικής απασχόλησης με την πνευματική, πράγμα αρκετά πρωτότυπο για τα μέτρα της εποχής. Τα ήθη διευρύνονται, θραύοντας το χριστιανικό κατεστημένο (επιτρέπεται η συνουσία που δεν αποβλέπει στην αναπαραγωγή) και δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην έρευνα και στις επιστήμες.

Η αντίληψή του φιλόσοφου για την επίδραση που ασκούν τα άστρα πάνω στις υποθέσεις της Γης (στα ιστορικά γεγονότα, στις επιστημονικές, πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες, αλλά και στις τάσεις της συλλογικής ψυχής ή των διαπροσωπικών σχέσεων), αποτελεί το βασικό κλειδί για τη συγκρότηση αυτής της Ουτοπίας. Η αστρολογία χρησιμοποιείται ως ρυθμιστής όλων των ζητημάτων της καθημερινότητας (ακόμη και για το ζευγάρωμα!). Η Ηλιούπολη παραμένει μια κοινωνία σιδερένιας πειθαρχίας και αυστηρής διακυβέρνησης, που δεν αφήνει και πολλά περιθώρια στην εξατομίκευση ή στην ατομική παρέμβαση. Οσον αφορά τις δημοκρατικές αρχές, ο Καμπανέλα επιμένει ότι ισχύουν και για τα δύο φύλα (παραπέμποντάς μας εμμέσως στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα), αλλά καθώς τονίζεται «η κοινοκτημοσύνη αγαθών και γυναικών», εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι η παλιά αντίληψη για την πραγμοποίηση της γυναίκας παραμένει.

Για τον πολίτη της Ηλιούπολης (και κατ' επέκταση για τον δυτικό άνθρωπο), ο Καμπανέλα προτείνει τη φιλοσοφία σαν εργαλείο πνευματικής εγρήγορσης και εσωτερικής ανάπτυξης, ακολουθώντας πιστά τις πλατωνικές θέσεις. Ωστόσο, αν και μας πληροφορεί ότι στην Πολιτεία του οι άνθρωποι ζουν φυσικά, χωρίς αποκεκαλυμμένη πίστη, ο ίδιος φροντίζει να υπενθυμίζει τις κλασικές αρχές του χριστιανισμού, μέσα από τις οποίες καθορίζει το ανθρώπινο πρότυπο που παράγει αρμονικές σχέσεις. Η θεολογία του παραχωρείται εμμέσως στην Ηλιούπολη, για να χτιστεί το μοντέλο μιας θεοκρατικής κοινωνίας με πνευματικές θέσεις περί της αθανασίας της ψυχής και περί της ισχύος της προσευχόμενης συνείδησης.

Αμφισβητώντας το «ipse dixit» (αρχή της αυθεντίας) της Αγίας Γραφής και της κλασικής μεσαιωνικής αντίληψης, ο Καμπανέλα εκτέθηκε ευθέως απέναντι στη εκκλησιαστική εξουσία. Επί των ημερών του, η Ιερά Εξέταση τιμώρησε τον Γαλιλαίο με κατ' οίκον περιορισμό, έκαψε στην πυρά τον Τζορντάνο Μπρούνο και αποκεφάλισε τον Τόμας Μορ. Ο ίδιος κατηγορήθηκε ως αιρετικός και τα κείμενά του καταγράφτηκαν στον διαβόητο Index (Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων), μαζί με τα κείμενα του Κοπέρνικου. Ο συγγραφέας της «Ηλιούπολης» φυλακίστηκε πολλές φορές για τις ιδέες του, με απόληξη τη σύλληψή του από τους Ισπανούς κατακτητές στην πατρίδα του την Καλαβρία (όπου σχεδίαζε να εφαρμόσει την Ουτοπία του) και την καταδίκη του σε φυλάκιση για 27 χρόνια. Εκεί, μέσα σε άθλιες συνθήκες και συνεχή βασανιστήρια, έγραψε τα περισσότερα έργα του, παραμένοντας ένα δραστήριο και ανυπότακτο πνεύμα. (Παρά τις συνεχείς κατασχέσεις των γραπτών του, κατάφερνε να τα ξαναγράφει και να τα ξαναδουλεύει συνέχεια κι έτσι, τα διέσωσε.)

Η πρόζα του Καμπανέλα δεν ενδιαφέρεται να υπηρετήσει την αφηγηματική καλλιέπεια, αλλά επιχειρεί να μας οδηγήσει σε μια πολιτική θέαση που παραχωρεί τα πρωτεία στη συλλογικότητα, γι' αυτό άλλωστε και έχει επηρεάσει όλη την εξέλιξη της δυτικής σκέψης, από τον Διαφωτισμό έως τον Ουτοπικό Σοσιαλισμό. Ωστόσο, παρά την επαναστατική του αντίληψη και την πνευματική του συνεισφορά στο νέο πλαίσιο των ευρωπαϊκών ιδεών, ο φιλόσοφος, επί της ουσίας, δεν κατορθώνει ν' αφήσει πίσω του τις αυταρχικές δομές που ταλαιπώρησαν τον δυτικό άνθρωπο, διότι και ο ίδιος τις συντηρεί στον ψυχισμό του, αν κρίνουμε από το ουτοπικό του μοντέλο. (Δεν ήταν τυχαίος ο θαυμασμός του προς τον Λογιόλα και τους Ιησουίτες, των οποίων η πειθαρχία και η ακραία φανατική πίστη εξυπηρέτησαν την εξουσία του εκκλησιαστικού κατεστημένου.) Η «Ηλιούπολη», επομένως, δεν αποτελεί μόνο τον διαχειριστή ενοποίησης διαφορετικών ιστορικών περιόδων και πνευματικών τάσεων, αλλά και το σημείο συνάντησης των επιμέρους εσωτερικών συγκρούσεων και αντιφάσεων που προέκυψαν από την έντονη κοινωνική και πολιτισμική αναταραχή της εποχής.

Με έναν ενδιαφέροντα πρόλογο, η μεταφράστρια Αθανασία Κοντοχρήστου μάς εισάγει στην Ιταλία του Καμπανέλα (στο κοινωνικό και θρησκευτικό πλαίσιο), παραθέτοντας τις προσωπικές της εκτιμήσεις για το έργο του, καθώς και μια συγκριτική εργασία που συνδέει την «Ηλιούπολη» με τις «Ουτοπίες» των Μπέικον, Μορ, Ανδρέε και Πλάτωνα.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/05/2008