Η "Θαλασσινή ωδή" και άλλα ποιήματα

Επίμετρο: Tabucchi, Antonio


Ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι ένας από τους πιο σημαντικούς ετερώνυμους του Φερνάντο Πεσσόα, ίσως ο σημαντικότερος -αν λάβουμε υπόψη την ιδιαίτερη σχέση που ενώνει τον Πεσσόα με το αγαπημένο του προσωπείο- με την πλέον ολοκληρωμένη βιογραφία και ποιητική. Εκκεντρικός, μεγαλόσχημος, παροξυσμικός, δηλωμένος οπαδός του Ουίτμαν, υμνητής της τεχνολογίας και του σύγχρονου πολιτισμού, εκφραστής ενός ανεκπλήρωτου ερωτισμού και ενός φαντασιωσικού πανσεξουαλισμού, ο Πεσσόα-Κάμπος, προϊόντος του χρόνου, κυριεύεται από την οδύνη της ύπαρξης, το πάθος της αποτυχίας, τη μανία της ήττας, σφραγίζοντας με το μοντερνισμό του όχι μόνο την πορτογαλική αλλά και την παγκόσμια ποίηση του 20ού αιώνα.


«Για το σημερινό αναγνώστη, η μορφή του Άλβαρο ντε Κάμπος είναι κατά κάποιον τρόπο εμβληματική. Οι αγωνίες του, οι νευρώσεις του, οι κυνισμοί του, οι αντιφάσεις του, το γεγονός ότι υπήρξε ουσιαστικά ένας αποτυχημένος, το αλλόφρον και μεταφυσικό βλέμμα του, είναι τα στίγματά του. Και, αν τα δούμε από τη θετική τους πλευρά, η μεγαλοσύνη του».

Αντόνιο Ταμπούκι

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ψηλός, κομψός, με μονόκλ, μαύρα μαλλιά με χωρίστρα στο πλάι, ο αγγλόφιλος μηχανικός Αλβαρο ντε Κάμπος είναι το πιο πλήρες alter ego του «ερημίτη της Λισαβόνας» Φερνάντο Πεσόα. «Ταξίδεψε κι ερωτεύτηκε, συμμετείχε στη δημόσια ζωή, κινδύνευσε να καταδικαστεί για κάποια αλαζονικά μανιφέστα, μίσησε, δέχτηκε επιθέσεις, εισηγήθηκε εφήμερα κινήματα που αποτυπώθηκαν σε οργισμένα ποιήματα και, τέλος, συμβιβάστηκε ευπρεπώς με την ιδέα της συμβίωσης με εκείνη τη μεταφυσική αγωνία που είχε προσπαθήσει να συγκαλύψει με την ειρωνεία, για να σβήσει στα σαράντα εννιά του χρόνια, στις 30 Νοεμβρίου 1935, μαζί με τον επινοητή του» λέει ο Αντόνιο Ταμπούκι στο επίμετρο της Θαλασσινής ωδής (παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου σε μετάφραση Ανταίου Χρυσοστομίδη).

Λιγοστές είναι οι απόπειρες να μεταφραστούν σελίδες από το έργο του πορτογάλου μοντερνιστή, γι' αυτό και η συστηματική προσπάθεια της Μαρίας Παπαδήμα έχει ιδιαίτερη αξία. Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες: στην πρώτη, με τίτλο «Ο παρακμιακός ποιητής» (1913-1914), καταχωρούνται σονέτα «του μέτρου και της ομοιοκαταληξίας, αν και με εκούσιες και εμφανείς δυσαρμονίες»· στη δεύτερη («Ο αισθησιαρχικός μηχανικός», 1914-1922) δημοσιεύονται αποσπάσματα των μεγάλων συνθέσεων του Κάμπος-Πεσόα σε ελεύθερο στίχο «Θριαμβική ωδή», «Θαλασσινή ωδή», «Το πέρασμα των ωρών», «Χαιρετισμός στον Ουόλτ Ουίτμαν»· στην τρίτη, που τιτλοφορείται «Ο μεταφυσικός μηχανικός» (1923-1930), καταχωρούνται κομμάτια που κινούνται σε ένα κλίμα αμφιβολίας και πικρής διαπίστωσης της αποτυχίας - ανάμεσά τους και το περίφημο«Κατάστημα ψιλικών» που ο Ταμπούκι χαρακτηρίζει «το ωραιότερο ποίημα του κόσμου»· τέλος, στην τέταρτη και τελευταία ενότητα υπό τον τίτλο «Ο απόμαχος μηχανικός» (1931-1935) κυριαρχούν η άρνηση των πάντων, η παγερή ειρωνεία του Κάμπος, ο εναγκαλισμός με τον μηδενισμό και η νοσηρή απόλαυσή του.

Είναι συγκινητικό να προσπαθείς να συλλάβεις μέσα από σπαράγματα στίχων το αληθινό πρόσωπο ενός ανθρώπου με σάρκα και οστά που περπάτησε πάνω στη Γη αρκετές δεκαετίες πριν από την εποχή μας. Ενός ανθρώπου τόσο γοητευτικού, τόσο ιδιοφυούς, αλλά και τόσο δυστυχισμένου όσο ο Πεσόα. Σε κάθε γωνιά συναντάμε τη στέρηση, τη μοναξιά, την απελπισία. Τον ποιητή στοιχειώνει πάνω απ' όλα η νοσταλγία: για το παλιό σπίτι, τις θείες του, τον χαμένο παράδεισο της παιδικής ηλικίας - Ποιος έκανε καυσόξυλα την κούνια των παιδικών μου χρόνων; / Ποιος έφτιαξε σφουγγαρόπανα απ' τα παιδικά μου σεντονάκια; Αλλα και το ενήλικο παρόν τραυματίζει το ίδιο καλά - στο επίπεδο της μη πραγμάτωσης ή της φαντασίωσης: Αν έτσι έχουν τελικά τα πράγματα μένει λίγη ζήλια / Το τέταρτο παιδί του άλλου, η Daily Mirror στο άλλο σπίτι / Τι θα μπορούσε να είχε υπάρξει... / Ναι, πάντα το αφηρημένο, το αδύνατο, το πιο διαστροφικά απίθανο - / τι θα μπορούσε να είχε υπάρξει. Υστατη καταφυγή, η λατρευτή του κάποτε Λισαβόνα, ο μόνος τόπος που θα μπορούσε να του προσφέρει την παραμυθία, μέσα βεβαίως από την σπαρακτική και συντελεσμένη εκμηδένιση του εαυτού: Πάλι σε ξαναβλέπω, / με την καρδιά πιο μακρινή, και την ψυχή λιγότερο δική μου. / Πάλι σε ξαναβλέπω - Λισσαβόνα και Τάγε και το καθετί - / διαβάτης μάταιος εντός σου και εντός μου, / ξένος εδώ όπως παντού, / τυχαίος στη ζωή και στη ψυχή / φάντασμα που περιπλανιέται... (από το εμβληματικό ποίημα «Lisbon Revisited»).



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-02-2004