Η Παλαιολόγεια ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη

Η ιδιαίτερη σχέση της Θεσσαλονίκης με τον οίκο των Παλαιολόγων ορίζεται με ένα "θαύμα" που ούτε οι Βυζαντινοί συγγραφείς δεν το πίστεψαν τότε. Το εν λόγω "θαύμα" είχε πολιτικοθρησκευτικό χαρακτήρα και απέβλεπε στην προβολή του Μιχαήλ Παλαιολόγου, σφετεριστή του θρόνου των Λασκαριδών της Νικαίας. Όταν το 1258 ο Μιχαήλ βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη, μέσα στο ιερό της μονής Ακαπνίου ακούστηκε με "θεϊκό τρόπο" μια ακατανόητη λέξη, ΜΑΡΠΟΥ, που ο τότε μητροπολίτης της Θεσσαλονίκης Μανουήλ Δισύπατος έσπευσε να ερμηνεύσει ως Μ(ιχαήλ) Ά(ναξ) Ρ(ωμαίων) Π(αλαιολόγος) Ο(ξέως) Υ(μνηθήσεται). Πολύ σύντομα φάνηκε ότι η τύχη ήταν με το μέρος του Μιχαήλ. Μετά τη μάχη της Πελαγονίας (1259) και την προσάρτηση μεγάλου μέρους της Μακεδονίας στην Αυτοκρατορία της Νικαίας, η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης ήταν ζήτημα χρόνου. Πράγματι, το 1261 ο στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος καταφέρνει να εξουδετερώσει τη φραγκική φρουρά της πόλης και ο Μιχαήλ ως "νέος Κωνσταντίνος" εισέρχεται στην πρωτεύουσά του. Η πράξη αυτή σήμανε το τέλος της μακροχρόνιας επίμονης προσπάθειας διαφόρων Ελλήνων ηγεμόνων να ανακαταλάβουν ο καθένας για λογαριασμό του την Κωνσταντινούπολη.
Η ανασυγκροτημένη αυτοκρατορία με τη νέα βασιλική γενιά των Παλαιολόγων επρόκειτο να ζήσει για άλλα διακόσια χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα, παρά την επιμονή της κεντρικής εξουσίας στον "ελέω Θεού" αυτοκρατορικό θεσμό, η ίδια η αυτοκρατορία αισθάνεται προοδευτικά την ανάγκη να περιχαρακωθεί πίσω από την ελληνική εθνική ιδέα και να την προασπίσει από τους κινδύνους που προκαλούσε η επιθετικότητα των Σέρβων, Βουλγάρων και Τούρκων. Μπροστά σ' αυτή τη νέα συνείδηση η σπουδή της μεγάλης αρχαιοελληνικής γραμματείας γινόταν περισσότερο επιτακτική απ' ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίοδο του Βυζαντίου. Η άνοδος στο θρόνο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου (1282-1328) δημιούργησε τις προϋποθέσεις για μια τέτοια προκοπή. Ο ίδιος, πέρα από τις διοικητικές ικανότητες, είχε ευρύτατη κλασική παιδεία και βαθιά πίστη στην Ορθοδοξία, για την οποία επέδειξε ιδιαίτερη φροντίδα ώστε να αποκατασταθεί το γόητρό της, που είχε τραυματιστεί από τη φιλενωτική πολιτική του πατέρα του Μιχαήλ. Μια πλειάδα λογίων, όπως ο Θωμάς Μάγιστρος (1270-1325), ο επί του κανικλείου Νικηφόρος Χούμνος (1250/5-1327), ο μέγας λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης (1260/1-1332), ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς (1290/1-1360), συνθέτουν τον αυτοκρατορικό κύκλο που με πάθος αφιερώθηκε στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Γνωρίζοντας σήμερα αυτό το μανιώδη ενθουσιασμό, μπορούμε ίσως να καταλάβουμε για ποιο λόγο θέματα όπως η ρητορική ικανότητα και η επάρκεια σε ζητήματα αστρονομίας έφεραν σε ρήξη τον Νικηφόρο Χούμνο με τον Θεόδωρο Μετοχίτη.
Τα πρόσωπα αυτά της αυλής του Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου και ο προβληματισμός τους δημιούργησαν τη νέα πολιτιστική κίνηση που συνήθως αποκαλούμε "Παλαιολόγεια Αναγέννηση". Μια από τις εκφράσεις αυτής της Αναγέννησης είναι και η ζωγραφική της περιόδου, που αντικατοπτρίζει ακριβώς την προβληματική και τους νέους προσανατολισμούς της εποχής.

Περιεχόμενα:

Εισαγωγή
Η περίοδος της ακμής
Η περίοδος της ανασφάλειας
Οι εικόνες
La Peinture de I'Epoque des Paleologues a Thessaloniki
The 'Paleologean' School of Painting in 13th-Century Salonica
Die Malerei der Zeit der Palaeologen in Thessaloniki