Το κεφάλι του Τούρκου

Το κοινό είχε αρχίσει ν' αδημονεί και να εκνευρίζεται. Οι γυναίκες βενταλίζαν τ' αναψοκοκκινσμένα τους αυτιά επιδεικτικά, σαν διαμαρτυρία.
«Άιντε πια, χρυσόστομε, νισάφι».
Ο Αντόνες όμως, ο γύφτος, συνέχιζε ατάραχος:
«Ακούστε με τώρα προσεχτικά, κουφοί. Η ακρόαση είναι τέχνη. Δεν μπορεί ο καθένας να είναι καλός ακροατής. Θέλει προσοχή και φαντασία. Με την καρδιά ν' ακούτε, όχι με τ' αυτιά.
Το παλιό καλό κρασί θέλει ουρανίσκο μερακλή.
Ψευτοτραγουδούσε και τους κοίταζε επιτιμητικά σαν δάσκαλος, γουρλώνοντας κι άλλο τις ματάρες του.

Δώδεκα πυκνογραμμένα διηγήματα (μυθογραφήματα) ανόμοια μεταξύ τους εντελώς κι απρόβλεπτα, αινιγματικά, περιπαιχτικά και περιπετειώδη, με συχνές ανατροπές και χωρίς ίχνος μελοδραματισμού. Τα θέματα ποικίλα κι ανεξάντλητα: ο δόλος και το πείσμα των ανθρώπων, το Μπουμπούκι του Βάλτου, η αμαρτία, η έσχατη αμαρτία, ο Μακάριος, ο Άντολφ ο μάγος, οι κατάρες κι οι πατημένοι όρκοι, ο Θεός ο ίδιος, ο Μάνικας, η πουστιά, το μαράζι, ο Μίλτος ο χέστης, η άγρια χαρά, το κεφάλι του Τούρκου και άλλα πολλά.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πρώτη αξιοσημείωτη εμφάνιση στη λογοτεχνία τού δικηγόρου Παναγιώτη Κανελλάκη. Αν και αρκετά καθυστερημένα -ο πρωτοεμφανιζόμενος συγγραφέας βρίσκεται στο 63ο έτος της ηλικίας του-, ο Κανελλάκης φαίνεται πως αποφάσισε, έστω και τώρα, να δημοσιοποιήσει τα γραφτά του, έχοντας επίγνωση πως κάτι έχει να μας πει κι όχι απλώς για να του φύγει κάποιο νεανικό απωθημένο. Αλλά και μόνο το δεύτερο να ισχύει, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι πως τα δώδεκα διηγήματά του μιλούν με τον τρόπο της λογοτεχνίας. Το σπουδαιότερο, σφύζουν από φαντασία και μια διάθεση να περιπαίξουν και ιερά και όσια. Ο ίδιος ο συγγραφέας στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του δίνει και μια δεύτερη ονομασία στα διηγήματά του, τα ονομάζει μυθογραφήματα. Γι' άλλα ισχύει αυτή η δεύτερη ονομασία, όπως λόγου χάριν για το, παρ ολίγον νουβέλα, «Στην καθ' ημάς Ανατολή», γι' άλλα, όχι: είναι ακραιφνώς διηγήματα. Και για να πούμε των διηγημάτων το δίκαιο, είναι αρτιότερα από τα «μυθογραφήματα», όσο κι αν τα δεύτερα έχουν πιο φανταιζί στοιχεία και η φαντασία του συγγραφέα εμφανίζεται πιο ισχυρή. Η γοητεία των διηγημάτων του Κανελλάκη έγκειται στο ότι χρησιμοποιεί το παράδοξο, την υπερβολή, συχνά το μεταφυσικό στοιχείο, το απρόβλεπτο.



Αφηγηματικό τέχνασμα



Χωρίς να λέει περισπούδαστα, υψιπετή πράγματα, μιλώντας για καθημερινούς ανθρώπους, κατορθώνει και τους προδίδει σημασίες και συμπεριφορές απρόσμενες, μακράν του ρεαλισμού. Στο πρώτο διήγημα, «Η Νικολέτα και τα σκάγια», η σχεδόν βλάσφημη έκθεση μιας μαθήτριας του Γυμνασίου, που διαβάζεται στην τάξη, παρούσης και της καθηγήτριας των Νέων Ελληνικών, ξεσηκώνει θύελλα στα ήθη μιας μικρής τοπικής κοινωνίας. Το ένα απρόβλεπτο φέρνει τ' άλλο, τα κρυφά έρχονται στο φως και προκαλούν απρόσμενες αντιδράσεις, με αποκορύφωμα τη θεαματική αυτοκτονία της καθηγήτριας. Από τα πιο ευφάνταστα και καλογραμμένα διηγήματα του βιβλίου.

Ακολουθεί το πολυσέλιδο -μικρή νουβέλα θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε- διήγημα, ή μυθογράφημα κατά το συγγραφέα, «Στην καθ' ημάς Ανατολή», που αποτελεί και τον κορμό του βιβλίου. Εδώ ο Π. Κανελλάκης υιοθετεί ένα αφηγηματικό τέχνασμα: την ιστορία που διαβάζουμε υποτίθεται πως την έχει ακούσει ο αφηγητής να τη διηγείται ένας γύφτος, ονόματι Αντόνες, μπροστά σ' ένα γεμάτο περιέργεια ακροατήριο. Μας προειδοποιεί, μάλιστα, πως δεν χρειάζεται να την πιστέψουμε ή να την πούμε και σ' άλλους, αφού αυτός ο Αντόνες είναι τόσο μεγάλος παραμυθάς που συναγωνίζεται τη Σεχραζάτ. ΟΑντόνες φαίνεται πως είναι και κάτι ακόμη: γνώστης της ψυχολογίας του φιλοπερίεργου κόσμου, του οποίου τη διάθεση καθοδηγεί κατά πώς θέλει εκείνος. Κυρίως δεν του τα δίνει όλα από την αρχή, αλλά κάθε λίγο και λιγάκι διακόπτει το χρονικό του, παρεμβάλλοντας άλλες αλλόκοτες ή παράξενες ιστορίες με έρωτες, πάθη και τα παρόμοια, έτσι ώστε να φέρει το «κοινό» του (και τους αναγνώστες βεβαίως) στο χείλος της αδημονίας για τα περαιτέρω. Μέσα στην κυρίως αφήγηση δηλαδή μπλέκονται και στριφογυρίζουν άλλες μικρότερες, σαν εμβόλιμα μικρά διηγήματα. Ο ήρωας είναι ένας παπάς, κάπου στην Κύπρο, όλο καλοσύνη και πίστη στο Θεό, στην πορεία της αφήγησης όμως γίνονται τόσα πράματα και θάματα, ώστε στο τέλος ούτε η καλοσύνη τού μένει ούτε -πολύ περισσότερο- η πίστη του! Εννοείται πως το παράδοξο, το παράλογο και οι συνεχείς ανατροπές είναι στην ημερήσια διάταξη. Εως και ο Μακάριος παίζει σε κάποια φάση. Ο συγγραφέας δεν μπορεί να συγκρατήσει τη φαντασία του παραμυθά του, ο οποίος μερικές φορές το παρατραβάει. Ας μην ξεχνάμε όμως πως όλα αυτά τα απίθανα συμβαίνουν στην καθ' ημάς Ανατολή.



Μελαγχολικό και ανθρώπινο



Ακολουθούν εννιά διηγήματα. Τα περισσότερα από αυτά είναι μικρά και καλοδομημένα. Στο «Πρώτο τσιγάρο» ένας μαθητής Γυμνασίου οδηγείται στην πρώτη παράβαση της ζωής του, να καπνίσει ένα τσιγάρο, όταν τυχαία βλέπει τον πιο αυστηρό καθηγητή του και ηθικό πρότυπό του να ερωτοτροπεί μ' έναν «κολλητηρτζή» της εποχής. Στο «Προσωπικό» μια οικιακή βοηθός, από τον Καύκασο της Γεωργίας, αναγκάζεται να κάνει έκτρωση στο παιδί που θέλει όσο τίποτε στον κόσμο και το οποίο συνέλαβε ύστερα από χίλιους μύριους κόπους, γιατί της ανακοινώνουν ότι δεν μπορούν να την κρατήσουν περισσότερο στο σπίτι όπου εργάζεται. Στα «Δύο αδέλφια» πρωταγωνιστούν δύο σκυλάκια και η σχέση τους με τον άνθρωπο. Εξυπνο και τρυφερό διήγημα, με αδύνατο όμως τέλος. Στο επόμενο διήγημα ο συγγραφέας θέλει και πάλι να παίξει με την αφηγηματική τεχνική. «Αγνές βουκολικές ιστορίες» τιτλοφορεί προφανώς περιπαιχτικά το «διήγημα», το οποίο μας το δίνει μέσα από οκτώ «σκηνές». Μελαγχολικό και πολύ ανθρώπινο «Ο κύριος Εισαγγελεύς», νοσταλγικό και πικρό το μονοσέλιδο «Ο πετυχημένος» και φτάνουμε στο δεύτερο πολυσέλιδο διήγημα του βιβλίου «Η έσχατη αμαρτία», που πιστεύουμε πως κλείνει το μάτι στην «Καθ' ημάς Ανατολή». Αυτή τη φορά τη θέση τού παραμυθά Αντόνες, που ξέρει να μιλά και να μαγεύει με τα παραμύθια του, την παίρνει ο μάγος ντολφ (ή ο Αντόνες γίνεται ντολφ) που ξέρει να ακούει, διάσημος γι' αυτή του την ικανότητα. Σ' αυτόν λοιπόν πηγαίνει η νεαρή Βιργινία να του εξομολογηθεί την αμαρτία της και να ζητήσει τη συμβουλή του, πώς θα μπορέσει να τη βγάλει από μέσα της. Κι από δώ και πέρα ξεκινούν του κόσμου τα παράδοξα, τα μεταφυσικά και υπερφυσικά, ιστορίες που πάνε πίσω, σε άλλες εποχές και σ' άλλες αμαρτίες, μέχρι που φτάνουμε στο κεφάλι του Τούρκου, εξού τίτλος και εξώφυλλο του βιβλίου.

Το διήγημα, -μυθογράφημα το πιο σωστό- που είναι χωρισμένο σε πέντε ενότητες με ισάριθμους υπότιτλους, και το ενδιαφέρον κρατά, και οικονομία διαθέτει, και παίζει σε σωστές αναλογίες ανάμεσα στο ρεαλιστικό και μεταφυσικό στοιχείο. Από άποψη δομής και οικονομίας είναι καλύτερο από το κάπως φλύαρο και χαλαρό «Στην καθ' ημάς Ανατολή». Η συλλογή κλείνει με δύο καλοφτιαγμένα ολιγοσέλιδα διηγήματα, «Ο τεϊοπότης» και «Η τουρίστρια».

Και ξαφνικά, στην τελευταία σελίδα του βιβλίου υπάρχει κι ένα ποίημα με τίτλο «Οπως παλιά», με περιπαιχτική διάθεση. Τώρα γιατί κι ένα ποίημα, έτσι μόνο κι έρημο, μέσα σε μια συλλογή με διηγήματα ή «μυθογραφήματα», πιθανολογούμε πως ή ο συγγραφέας θέλει κάτι ιδιαίτερο να πει σε κάποιον ή και σε μας ή το είχε στο συρτάρι του και είπε ας το δημοσιεύσω και αυτό ή θέλει να δείξει πως μπορεί να πειραματιστεί και μ' άλλους τρόπους γραφής, αφού έτσι κι αλλιώς το προσπαθεί στα διηγήματά του.'Η, το πιθανότερο, να ξέρει μόνον ο ίδιος ο συγγραφέας το γιατί. Εν πάση περιπτώσει εμείς πιστεύουμε πως το ποίημα δεν χρειαζόταν. Αλλωστε τα πρώτα δημοσιευμένα γραπτά τού Π. Κανελλάκη σίγουρα έχουν ενδιαφέρον.



ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/09/2005