Ημερολόγιο κατοχής

«Αν μολονότι πέρασαν τόσα χρόνια από την ημέρα που έκλεισα το ημερολόγιο τούτο, τόσα όσα και αυτά ακόμα τα υπουργεία Εξωτερικών πολλών κρατών θεωρούν παραπάνω από αρκετά για να ξεκλειδώσουν τα αρχεία και των πιο απόρρητων εγγράφων -χρειάσθηκε να υπερνικήσω πολλούς δισταγμούς, για να φθάσω στην απόφαση να το παραδώσω στη δημοσιότητα, ο μόνος λόγος των δισταγμών μου συνδέεται μ' ένα από τα κύρια γνωρίσματα του ημερολογίου μου. Ένα ημερολόγιο, ως άμεσος καθρέφτης των σκέψεων, αισθημάτων και προθέσεων του συντάκτη του, μπορεί να μην αποδίδει πάντοτε πιστά όσα σκέπτεται και αισθάνεται.
Ο αναγνώστης του δικού μου ημερολογίου θα διαπιστώσει ότι η έκφραση των σκέψεων και των συναισθημάτων μου, των ψυχικών μου αντιδράσεων σε ορισμένα γεγονότα ή σε πράξεις άλλων προσώπων, είναι τόσο αυθόρμητη, συχνά μάλιστα τόσο βίαιη και σχεδόν αλόγιστα ανεπιφύλακτη, ώστε μπορεί το γνώρισμα αυτό να θεωρηθεί σαν ένδειξη ή και απόδειξη ότι ο καθρέφτης είναι εδώ στον ανώτατο δυνατό βαθμό πιστός.»

Παναγιώτης Κανελλόπουλος, από τον πρόλογο στην πρώτη έκδοση

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια κυβέρνηση που δεν έχει χώρα να κυβερνήσει ταλαντεύεται ανάμεσα στην ανυπαρξία και στην ξένη εξάρτηση. Στη διάρκεια του B' Παγκοσμίου Πολέμου πολλές ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ έφυγαν από τις χώρες τους τις οποίες είχε καταλάβει ο γερμανικός στρατός. Οι ελίτ ανασυγκροτήθηκαν ως κυβερνήσεις και έζησαν εξόριστες στη Μέση Ανατολή και στο Λονδίνο. Αυτές οι κυβερνήσεις χωρών μακριά από τις χώρες τους αντλούσαν πολιτική νομιμοποίηση από τη συμμετοχή τους στον αντιφασιστικό αγώνα και είχαν πολιτική δύναμη για όσο χρόνο έχαιραν της υποστήριξης των Συμμάχων. Οταν υπήρχαν και άλλοι παράγοντες, όπως πολιτειακοί άρχοντες (π.χ., ο βασιλιάς Γεώργιος B') και αντιστασιακές δυνάμεις (π.χ., EAM, ΕΔΕΣ και άλλες οργανώσεις), τότε το ερώτημα του ποιος είχε ουσιαστική εξουσία γινόταν περίπλοκο. Το Ημερολόγιο κατοχής του πρώην πρωθυπουργού Παναγιώτη Κανελλόπουλου δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά μόλις το 1977. Παρουσιάζεται ξανά στην καλαίσθητη έκδοση της Εστίας και συνοδεύεται από φωτογραφίες της εποχής. Καλύπτει μεγάλο μέρος της περιόδου κατά την οποία η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση ζούσε στη Μέση Ανατολή, καθώς και την περίοδο των Δεκεμβριανών.



Κανελλόπουλος και Σεφέρης



Ο μικρόκοσμος των εξόριστων ελλήνων πολιτικών και διπλωματών που περιγράφει ο Κανελλόπουλος μας είναι γνωστός από τις Μέρες Δ και το Πολιτικό ημερολόγιο A του Γιώργου Σεφέρη (εκδόσεις Ικαρος, Αθήνα, αντιστοίχως 1977 και 1979). Τόσο από το ημερολόγιο του Κανελλόπουλου όσο και από εκείνο του Σεφέρη αναδύεται η ζωή της εξόριστης κυβέρνησης ως μια σειρά ίντριγκες χωρίς νόημα. Ελλείψει επικράτειας στην οποία να κυβερνούν και εκλογικού σώματος στο οποίο να απευθύνονται, οι πολιτικοί ηγέτες και οι υφιστάμενοί τους γίνονται πρωταγωνιστές μιας μακρόσυρτης παράστασης χωρίς κοινό. Ο Σεφέρης πλήττει με όλα αυτά και με δυσκολία κρύβει την αντιπάθειά του προς τους περισσότερους πολιτικούς. Αντιθέτως, ο Κανελλόπουλος παθιάζεται με όλα αυτά.

Το φθινόπωρο του 1942 ο Σεφέρης καταγράφει στις Μέρες Δ τη συχνή συναναστροφή του με τον Κανελλόπουλο, άλλοτε εκτιμώντας την πνευματική του καλλιέργεια και άλλοτε - συχνότερα - δυσφορώντας για την πληθωρική του παρουσία στις παρέες. Μάλιστα τον αποκαλεί «Παναγιωτάκη». Τις ίδιες ημέρες (π.χ., του Οκτωβρίου του 1942) που ο Σεφέρης καταγράφει τις πολύωρες φιλικές συναντήσεις του με τον Κανελλόπουλο, ο τελευταίος δεν σημειώνει τίποτε γι' αυτές. Πολύ αργότερα μόνον εξαίρει τη γνωστή ομιλία του Σεφέρη για τον Μακρυγιάννη (ημερολογιακή σημείωση 20ης Μαΐου 1943, σελ. 454). Ο ποιητής δυσφορεί με τον πολιτικό, ο πολιτικός αγνοεί την παρέα του ποιητή. Πάντως ο Κανελλόπουλος συμπίπτει με τον Σεφέρη στις αρνητικές κρίσεις για τον τότε πρωθυπουργό Εμμ. Τσουδερό.



H εικόνα του συμφιλιωτή



Κυρίως όμως ο Κανελλόπουλος τονίζει τον προσωπικό του ρόλο ως συμφιλιωτή ανάμεσα στις αντιμαχόμενες φατρίες. Ο αναγνώστης έχει την εντύπωση ότι ο συγγραφέας του ημερολογίου βλέπει τον εαυτό του ως έναν χριστιανό που ανέχεται τα πάθη των άλλων χωρίς να μετέχει σε αυτά. Αναφερόμενος στο Κίνημα της Μέσης Ανατολής ο Κανελλόπουλος, ο οποίος τότε ήταν υπουργός Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας, γράφει για την υποδοχή που του επεφύλαξαν οι εξεγερμένοι αριστεροί και άλλοι φαντάροι: «Υστερ' από πολλούς κόπους ανοίχτηκε δρόμος ανάμεσα από τον μαινόμενο όχλο και πέρασα, ενώ ένας ανόητος, που δεν ήξερε τη στιγμή εκείνη "τι ποιεί", μ' έφτυσε στα μούτρα. Τον κοίταξα στα μάτια και χαμογέλασα. Ω, ένιωσα μεγάλη μέσα μου ευδαιμονία όταν μπόρεσα ν' ατενίσω χαμογελώντας εκείνον που μ' έφτυνε!» (7 Μαρτίου 1943, σελ. 393).

H χριστιανική αυτο-εικόνα του Κανελλόπουλου ξαφνιάζει λιγότερο από την αδυναμία του, ώρες ώρες, να κρίνει τις ακριβείς διαστάσεις της πολιτικής διαμάχης. Ισως γι' αυτό να φταίει η έλλειψη ακριβούς πληροφόρησης την οποία επισημαίνει ο Θάνος Βερέμης στην εισαγωγή που έγραψε για το βιβλίο: ο Κανελλόπουλος φαίνεται ότι δεν γνώριζε τον Γιάννη Σαλά, πρωταγωνιστή του Κινήματος της Μέσης Ανατολής (σελ. 10). Ισως πάλι να φταίει η προσήλωση του συγγραφέα στην ιδεαλιστική φιλοσοφία και κοινωνιολογία, τις οποίες είχε μελετήσει στη Γερμανία και διδάξει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Συχνά οι κρίσεις του Κανελλόπουλου παραμένουν ατομικές (ο τάδε ήταν «καλός», «συμπαθητικός» κ.ά.). Δεν επεκτείνονται σε συσχετισμούς δυνάμεων. Με άλλα λόγια, η σκέψη του Κανελλόπουλου, όπως αποτυπώνεται σε αυτό το ημερολόγιο, είναι λιγότερο πολιτική από ό,τι θα περίμενε κανείς. Μερικοί θεωρούν ότι αυτό ήταν γενικότερο χαρακτηριστικό του, ότι δηλαδή ήταν ένας διανοούμενος με προσωπικές πολιτικές φιλοδοξίες αλλά χωρίς την «πολιτικότητα» των ηγετών που επιβιώνουν σε κάθε κατάσταση.



Τα επίθετα της Αριστεράς



Εν τέλει πρόκειται για ένα κατ' εξοχήν πολιτικό ημερολόγιο. Περιέχει βέβαια πάρα πολλά ονόματα πολιτικών και στρατιωτικών που δεν έπαιξαν σημαντικό ιστορικό ρόλο και πολλές σελίδες με λεπτομέρειες μάλλον αδιάφορων συναντήσεων. Περιλαμβάνει όμως και τα αποτυπώματα της μεταστροφής του Κανελλόπουλου από συμφιλιωτή Δεξιάς και Αριστεράς σε κύριο εκπρόσωπο της συντηρητικής αντικομμουνιστικής ελίτ. Τούτο είναι εμφανές στις περιγραφές των Δεκεμβριανών (σελ. 694 κ.ε.). H μεταστροφή του Κανελλόπουλου φαίνεται ακόμη πιο έντονα από το Ημερολόγιο κατοχής, σε μια - σπάνια σήμερα - μπροσούρα του με τίτλο «Ο πόλεμος και το μέλλον» (Ενωτική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, Σεπτέμβριος 1945). Στην μπροσούρα αυτή, την οποία μου υπέδειξε ο Ανδρ. Πανταζόπουλος, ο Κανελλόπουλος αναλύει θεωρητικά την άποψή του ότι η Αριστερά ήταν φασιστική (σελ. 713 και 723-24 του ημερολογίου). Σχετική ήταν και η ίδρυση μιας - υποθέτουμε βραχύβιας - πολιτικής κίνησης που σημειώνει ο Κανελλόπουλος εν μέσω των Δεκεμβριανών: «... Ο Παπανδρέου, ο Θεμ. Τσάτσος, ο Αύγουστος Θεολογίτης, ο Γαρουφαλιάς κι εγώ (...) αποφασίσαμε να ιδρύσουμε το Αριστερό Μέτωπο Ελλάδος, δηλαδή ένα μέτωπο "δημοκρατικής" Αριστεράς» (21 Δεκεμβρίου 1944, σελ. 727). Θα άξιζε, αλήθεια, τον κόπο μια διαχρονική μελέτη για το σε ποιο σημείο του πολιτικού φάσματος Αριστεράς - Δεξιάς τοποθετούσαν - κατά καιρούς - τον εαυτό τους οι έλληνες πολιτικοί του 20ού αιώνα.



Δημήτρης A. Σωτηρόπουλος (καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-11-2003