Οθωμανικά λουτρά στον Ελλαδικό χώρο

Στην έκδοση αυτή παρουσιάζονται τα εναπομείναντα χαμάμ (60 κτίρια) μέσα από σχέδια υφιστάμενων αποτυπώσεων και πλούσιο εικονογραφικό υλικό. Εντοπίζονται σε όλη την ελληνική επικράτεια: τριάντα οκτώ (38) λουτρά βρίσκονται σε 28 ελλαδικές πόλεις, ενώ τα υπόλοιπα είκοσι δύο (22) συναντώνται σε 7 νησιά του Αιγαίου (Λέσβο, Χίο, Κω, Σύρο, Ρόδο, Καστελλόριζο, Κρήτη). Υπάρχουν λουτρά μικρού, μεσαίου ή μεγάλου μεγέθους, ενίοτε διπλά (ανδρικά και γυναικεία), τα οποία εναρμονίζονται προς τους κτιριολογικούς τύπους, τα ρυθμολογικά και οικοδομικά χαρακτηριστικά που συναντάμε σε πολλούς άλλους χώρους της οθωμανικής επικράτειας. Η ακριβής χρονολόγησή τους είναι προβληματική, αφού δε σώζονται επιγραφές και σε πολλές περιπτώσεις η ερειπιώδης κατάσταση δυσχεραίνει ακόμη περισσότερο την έρευνα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαπίστωση ότι η τυπική διάρθρωση των χώρων (αποδυτήριο, χλιαρό και ζεστό τμήμα), που υπαγορεύεται από την αυστηρά καθορισμένη λειτουργία μέσα σε αυτά, είχε σαν αποτέλεσμα να μην σημειώνεται σημαντική τυπολογική εξέλιξη στα κτίρια αυτά. Η συγκριτική εξέταση των λουτρών του ελλαδικού χώρου οδηγεί στην σύνταξη πέντε χαρακτηριστικών τυπολογικών ομάδων μέσω συσχετισμών και αντιπαραθέσεων: κριτήριο, εκτός από το μέγεθος, απετέλεσε κυρίως η βασική διάταξη των χώρων του ζεστού διαμερίσματος, που συνιστά και τον κύριο λειτουργικό πυρήνα κάθε κτιρίου.
Σημαντικό κεφάλαιο του βιβλίου συνιστά η συγκριτική αντιπαράθεση των κατασκευαστικών μεθόδων, των υλικών και του τρόπου εφαρμογής τους, που εκφράζεται μέσα από την τοιχοποιϊα, τη θολοδομία, αρχιτεκτονικά στοιχεία όπως τα θυρώματα, ο μόνιμος λειτουργικός και τεχνικός εξοπλισμός, η διακόσμηση των εσωτερικών επιφανειών.
Πρόκειται επομένως για μία σημαντική σωστική καταγραφή των κτιρίων αυτών - φορέων ιστορικής μνήμης, τα οποία ανήκουν σε μία ανεξερεύνητη αρχιτεκτονικά ιστορική περίοδο, συνιστώντας τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που χάνεται σταδιακά.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Τμήμα σημαντικό της πολιτιστικής μας κληρονομιάς αποτελούν τα εξήντα χαμάμ που εντοπίζονται σε όλη την ελληνική επικράτεια - 38 τέτοια οθωμανικά λουτρά βρίσκονται σε 28 πόλεις της Ελλάδας, ενώ 22 καταγράφονται σε 7 νησιά του Αιγαίου (Λέσβο, Χίο, Κω, Σύρο, Ρόδο, Καστελόριζο, Κρήτη). Χτισμένα όλα την περίοδο της τουρκοκρατίας, συγκροτούν μια ξεχωριστή και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα κτιριολογική ενότητα, καθώς ο ρόλος τους ήταν ιδιαίτερα σημαντικός στην οθωμανική κοινότητα - οι επιταγές της μουσουλμανικής θρησκείας επιβάλλουν στον πιστό να πλένεται συχνά με τρεχούμενο νερό ώστε να καθαρίζεται από τη ρυπαρότητα του κόσμου και να προσέρχεται στους χώρους λατρείας καθαρός. Σε άμεση λοιπόν συνάρτηση με τα τζαμιά, τα χαμάμ λειτουργούσαν ως βασικά σημεία αναφοράς για τις σημαντικότερες τελετουργίες που είχαν σχέση με τη ζωή των ανθρώπων.

Στον τόμο που εξέδωσε η αρχιτέκτων μηχανικός του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου Ελένη Κανετάκη καταγράφονται αυτά τα οικοδομήματα, περιγράφονται διεξοδικά και ταξινομούνται όχι μόνο ως προς το μέγεθος και τους κτιριολογικούς τύπους ή τη χρήση τους - ορισμένα είναι διπλά, για άνδρες δηλαδή και γυναίκες -, αλλά και ως προς την τυπική διάρθρωση των χώρων (αποδυτήριο, χλιαρό και ζεστό τμήμα). H ακριβής χρονολόγησή τους ωστόσο είναι δύσκολη, καθώς δυσχεραίνεται από τη δεινή, σχεδόν ερειπιώδη κατάσταση στην οποία βρίσκονται πολλές οικοδομές. Πάντως η διακόσμηση των εσωτερικών χώρων - ή ό,τι τελοσπάντων απομένει από αυτήν - αλλά και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως π.χ. τα θυρώματα, αλλά και η τοιχοποιία ή η θολοδομία προσφέρουν πλούσιο υλικό για μελέτη και σε πολλές περιπτώσεις, χρησιμοποιώντας και τη συνθετική δύναμη της φαντασίας, μπορούμε να αναπλάσουμε την αίγλη και το λεπταίσθητο ύφος τους όταν λειτουργούσαν και δέχονταν τακτικά την πολύβουη πελατεία τους. Μερικά από τα χαμάμ που θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε για όλα τα παραπάνω, από εκείνα τουλάχιστον που απαθανατίζει φωτογραφικά η συγγραφέας στο τέλος του βιβλίου, είναι αυτά της πλατείας Κόρακα στο Ηράκλειο της Κρήτης, το Μπαίη χαμάμ της Θεσσαλονίκης, το χαμάμ Απολλωνίας στη Βόλβη Λαγκαδά, το χαμάμ του Χουσεΐν Πασά στη Ναύπακτο, το χαμάμ Σουλεϊμάν στη Ρόδο και το χαμάμ Αμπίντ Εφέντη, στην οδό Κυρρήστου της Αθήνας.



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-11-2004