Η άλλη δίκη

Ο Φραντς Κάφκα γνώρισε τη βερολινέζα Φελίτσε Μπάουερ τον Αύγουστο του 1912 στο σπίτι του στενού του φίλου Μαξ Μπροντ. Η πυκνή αλληλογραφία τους διήρκεσε πέντε χρόνια και έδωσε την ευκαιρία στον Ελίας Κανέττι να γράψει μια συναρπαστική μελέτη, όπου φωτίζει άγνωστες πλευρές του συγγραφέα της Μεταμόρφωσης και του Πύργου. Ο Κάφκα και η Φελίτσε αρραβωνιάστηκαν δύο φορές, το 1914 και το 1917. Πριν από τη διάλυση του πρώτου αρραβώνα, η οικογένεια Μπάουερ έστησε ένα ιδιότυπο δικαστήριο σ' ένα ξενοδοχείο του Βερολίνου, όπου κατηγορούμενος ήταν ο Κάφκα. Ο συγγραφέας πληγώθηκε βαθύτατα από αυτό το γεγονός, και ένα μήνα μετά άρχισε να γράφει το γνωστότερο από τα έργα του τη Δίκη. Ο Κανέττι γράφει για τις αντιστοιχίες ανάμεσα στις δυο δίκες, αλλά και για το χαρακτήρα, τις αδυναμίες, τη δύναμη, τις υπεκφυγές και τη στερημένη ζωή ενός συγγραφέα, που από πολλούς θεωρείται ο μεγαλύτερος του εικοστού αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βράδυ της 13ης Αυγούστου του 1912, στο σπίτι του φίλου του Μαξ Μπροντ στην Πράγα, ο Κάφκα γνώρισε μια νεαρή Εβραία από το Βερολίνο, τη Φελίτσε Μπάουερ. Ο Κάφκα γοητεύτηκε αμέσως από αυτή τη γυναίκα. Η Φελίτσε έμοιαζε να διαθέτει όλες τις ιδιότητες που του έλειπαν: ήταν ενεργητική, σίγουρη για τον ευατό της, ρεαλίστρια, δυναμική. Στις 20 Σεπτεμβρίου ο Κάφκα της έγραψε το πρώτο του γράμμα. Αρχισε έτσι μια πυκνή αλληλογραφία, που κράτησε για πέντα ολόκληρα χρόνια. Ο Ελίας Κανέτι μελέτησε αυτές τις επιστολές με τον ενθουσιασμό αυτού που ανακαλύπτει έναν πολύτιμο θησαυρό. Και με το βιβλίο του «Η άλλη δίκη» ανασηκώνει τον πέπλο της ιδιωτικής ζωής του Κάφκα, για να δούμε καλύτερα τον άνθρωπο και το έργο του. Η θαυμάσια μεταφραστική εργασία του Αλέξανδρου Ισαρη μετουσιώνει στοιχεία από την ποιητική και ζωγραφική του ευαισθησία, συμβάλλοντας καθοριστικά στην καλλιτεχνική ομορφιά της εικόνας που βλέπουμε.

Από την αλληλογραφία με τη Φελίτσε αναδύεται μια φοβερή πνευματική ένταση, ένας πλούτος της φαντασίας, μια ακραία υπαρξιακή αγωνία, που μοιάζουν πολύ με όσα συναντάμε και στις σελίδες των μυθιστορημάτων του Κάφκα. Ο άνθρωπος και ο συγγραφέας ζωντανεύουν με μοναδικό τρόπο μπροστά στα μάτια μας.

«Ο τρόπος που ζω έχει έναν και μοναδικό στόχο: το γράψιμο. Ο χρόνος είναι λίγος, οι δυνάμεις μου περιορισμένες, η κατάσταση στο γραφείο φριχτή, το σπίτι όπου μένω είναι γεμάτο θορύβους και αφού δεν γίνεται να έχω μια όμορφη, κανονική ζωή, πρέπει να εφευρίσκω κάθε τόσο τεχνάσματα για να μπορέσω να τα βγάλω πέρα», γράφει ο Κάφκα σε ένα από τα πρώτα του γράμματα. Η μόνη ευτυχία που υπάρχει γι' αυτόν βρίσκεται στη μοναξιά και το γράψιμο. Αποζητάει ωστόσο με αληθινή λαχτάρα την αγάπη μιας γυναίκας. Με τις επιστολές του πολιορκεί ερωτικά τη Φελίτσε. Χρειάζεται την ασφάλεια και τη δύναμη που του δίνει η παρουσία της στη ζωή του. Αλλά θέλει να την κρατάει μακριά του, για ν' αποφεύγει την αναστάτωση που προξενεί στην υπερευαισθησία του η σωματική επαφή μαζί της.

Στη διάρκεια των πέντε ετών της αλληλογραφίας τους, ο Κάφκα έζησε λίγες μονάχα μέρες κοντά στη Φελίτσε. Με μιαν ακραία ειλικρίνεια, που άγγιζε τη σκληρότητα, εξηγούσε ο ίδιος στην αγαπημένη του ότι δεν μπορούσε να την αγαπάει παρά μόνον από μακριά, προστατευμένος από τη διπλή απόσταση του χώρου και της λογοτεχνίας. «Δεν θα μπορούσες να ζήσεις μαζί μου ούτε δύο ημέρες... Στο κάτω κάτω είσαι γυναίκα και χρειάζεσαι έναν άντρα, όχι ένα σκουλήκι που σέρνεται πάνω στη γη», της γράφει. Και χαράσσει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους: «Μου έγραψες κάποτε πως θα ήθελες να κάθεσαι δίπλα μου την ώρα που θα έγραφα. Ομως εμένα θα μου ήταν αδύνατο να εργαστώ... Γράφω σημαίνει ανοίγω τον εαυτό μου σε υπέρτατο βαθμό.... Γι' αυτό δεν μπορείς ποτέ να είσαι αρκετά μονάχος όταν γράφεις, γι' αυτό δεν είναι ποτέ αρκετή η ησυχία που σε περιβάλλει, η νύχτα δεν είναι ποτέ αρκετά νύχτα».

Στις επιστολές του ο Κάφκα ξεγυμνώνει την ψυχή του, ανοίγεται τελείως, για να αποκαλύψει σιγά σιγά τον τρομερό κόσμο που κρύβει μέσα του. Δεν διστάζει να επιδεικνύει όλες τις αδυναμίες και τους φόβους του. Δηλώνει, μάλιστα, ότι είναι «ο πιο αδύνατος άνθρωπος» και ότι υποφέρει πολύ εξαιτίας αυτής της αδυναμίας του.

Από τη μεριά της, η Φελίτσε δεν πτοείται από όλες αυτές τις εξομολογήσεις, από το ψυχικό ξεγύμνωμα και τη δηλωμένη ανημπόρια του Κάφκα. Του λέει, μάλιστα, πως της έχει γίνει απαραίτητος και τον πιέζει να παντρευτούν.

Αλλά ο Κάφκα αποστρέφεται το γάμο. Η ιδέα της μόνιμης συμβίωσης με μια γυναίκα του προξενεί τρόμο. Και όταν, παρ' όλα αυτά, με μια επιστολή του ενδίδει και της ζητάει να γίνει γυναίκα του, διατυπώνει την πιο περίεργη πρόταση γάμου που έγινε ποτέ. Της αραδιάζει ξανά όλα του τα ελαττώματα και απαριθμεί όλες τις δυσκολίες, τους κινδύνους και τα εμπόδια, ελπίζοντας σε μια πιθανή άρνηση.

Ο αρραβώνας τους έχει άδοξο τέλος. Ο Κάφκα δραπετεύει, εξηγώντας της ότι εκείνη δικαιούται τη «μέγιστη ανθρώπινη ευτυχία», ενώ εκείνος έχει θυσιάσει τα πάντα στο γράψιμο. Η διάλυση του αρραβώνα έγινε τραυματικά (τον Ιούλιο του 1914), ύστερα από ένα «δικαστήριο», στο οποίο ο Κάφκα βρέθηκε στη θέση του κατηγορούμενου, χωρίς να πει λέξη για να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Ο Κανέτι συμπεραίνει ότι αυτή η οδυνηρή εμπειρία άσκησε μεγάλη επίδραση στον Κάφκα. Η ντροπή που ένιωσε γι' αυτή την ταπείνωση έμεινε συσσωρευμένη μέσα του και τον έσπρωξε να δημιουργήσει την άλλη «Δίκη», το σπουδαίο μυθιστόρημα που όλοι γνωρίζουμε.

Το τρομερό πλήγμα της αρρώστιας, το Σεπτέμβριο του 1917, τον λύτρωσε οριστικά από τη Φελίτσε, από το φόβο του γάμου και από το επάγγελμά του. Το διεισδυτικό βλέμμα του Κανέτι πέφτει στην ιδιωτική ύπαρξη του Κάφκα, ψάχνοντας το φάντασμα του συγγραφέα που τη στοιχειώνει. Η ίδια η ζωή του Κάφκα κλείνεται τελικά ολάκερη μέσα στο διαφανές περίβλημα των λέξεων και των αφηγήσεων που συνθέτουν το έργο του. Αυτή ήταν η φυλακή του και συνάμα η λύτρωσή του.



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/06/2002