Η γλώσσα που δεν κόπηκε

Ο Ελίας Κανέτι διηγείται τα παιδικά του χρόνια στη Βουλγαρία, την Αγγλία, την Αυστρία, την εφηβεία του στην Ελβετία. Η ισπανική καταγωγή της οικογένειας, το πολύγλωσσο περιβάλλον στη μικρή βουλγαρική πόλη Ρουστσούκ, η πατριαρχική δομή της εβραϊκής οικογένειας, οι πρώτες εντυπώσεις από το σχολείο στο Μάντσεστερ την εποχή της ακμής της βρετανικής αυτοκρατορίας, το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου στη Βιέννη, η πολεμική και μεταπολεμική περίοδος στη δημοκρατική Ζυρίχη, η απώλεια του αγαπημένου πατέρα, η λατρεία για τη μητέρα, τα έντονα συναισθήματα στο δρόμο για την εφηβεία αποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο μεγαλώνει το παιδί που έμελλε να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του κόσμου.
Η γλώσσα που δεν κόπηκε αποτελεί το πρώτο μέρος της αριστουργηματικής αυτοβιογραφικής τριλογίας του Κανέτι και μεταφράζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πρώτο μέρος της αυτοβιογραφικής τριλογίας του βραβευμένου με Νομπέλ (1981) συγγραφέα Ελίας Κανέτι δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να συνθέσει μέσα από την ετερότητα και την πολυχρωμία των εθνικών καταβολών και των γεωγραφικών και πνευματικών περιπλανήσεων του συγγραφέα την κοσμοπολίτικη ταυτότητα αυτού του μεγάλου ανθρωπιστή που οι κριτικοί αναγνωρίζουν ως τον «μικρότερο αδελφό» του Κάφκα, του Μούζιλ, του Ροτ, του Κράους.

Ξετυλίγοντας ο συγγραφέας τον μίτο της προσωπικής του διαδρομής από τα παιδικά του χρόνια στη Βουλγαρία, στην Αγγλία και στην Αυστρία ως τα εφηβικά στην Ελβετία, στην ουσία ιχνηλατεί την πολιτικοκοινωνική και πολιτισμική ιστορία στο λυκαυγές του 20ού αιώνα στην Ευρώπη· μείζονα γεγονότα οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο A½ Παγκόσμιος, με όλους τους κλυδωνισμούς σε επίπεδο εθνικοπολιτικών ανακατατάξεων, κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών και ιδεολογικοπολιτικών ζυμώσεων.



Κοσμοπολιτισμός και ανεκτικότητα



Ο Κανέτι ξεκινά την αυτοβιογραφία του εστιάζοντας στην πολυεθνικότητα και στη γλωσσική πολυχρωμία της γενέθλιας πόλης του, το Ρουστσούκ στον Κάτω Δούναβη, όπου ζουν άνθρωποι με πολύ διαφορετικές μεταξύ τους καταγωγές και γλώσσες.

Οι γονείς του μιλούν μεταξύ τους γερμανικά, ενώ με το οικογενειακό τους περιβάλλον συνεννοούνται στα ισπανικά, γλώσσα που παραπέμπει στην ισπανοεβραϊκή καταγωγή τους. Οι υπηρέτριες του σπιτιού, από τις οποίες ακούει τα πρώτα παραμύθια, μιλούν βουλγαρικά και μέσα σε αυτή τη Βαβέλ των ήχων μπερδεύονται ακόμη τα τουρκικά, τα ρουμανικά, τα ελληνικά, τα αλβανικά.

Ολος αυτός ο γλωσσικός, εθνικός και πολιτισμικός πλουραλισμός που βιώνει στα παιδικά του χρόνια θα καθορίσει τον συγγραφέα με οριστικό και αμετάκλητο τρόπο. H καθημερινή επαφή του με την ετερότητα στη γλώσσα, στα ήθη, στον πολιτισμό ριζώνει βαθιά μέσα του τον σπόρο της ανοχής απέναντι στο ξένο, στο διαφορετικό, και η εμπειρία αυτή, μαζί με την παιδεία του, αργότερα θα τον προστατεύσει από την τοξικότητα κάθε είδους δογματισμού: εθνικού, θρησκευτικού, πολιτικού, κοινωνικού.



H πραγματική θρησκεία



Την εποχή της αθωότητάς του, τα χρόνια στο Ρουστσούκ, χαράσσεται ανεξίτηλα μέσα του η «αληθινή θρησκεία του», το «δικό του Σινά», η βαθύτερη και καθοριστικότερη, η πρωταρχικότερη απαγόρευση της ύπαρξής του, η απαγόρευση του να σκοτώνεις. Ενα ατυχές περιστατικό με την ξαδέλφη του σε ρόλο θύματος και αυτόν σε ρόλο επίδοξου δολοφόνου συγκλονίζει την παιδική ψυχή του Κανέτι, αναγορεύοντας την άρνηση του φόνου ως τον θεμέλιο λίθο του ηθικοπνευματικού του κόσμου.

H πρόωρη απώλεια του πατέρα του (1912) μεγεθύνει στη συνείδησή του την αξία της ζωής και κατά συνέπεια τον αφορισμό του θανάτου είτε ως φυσικού γεγονότος, κρίκου στην αλυσίδα της ζωής, είτε πολύ περισσότερο ως κοινωνικοπολιτικής λειτουργίας, παρεπόμενο του πολέμου. Ο πόλεμος είναι για τον Κανέτι ο πολλαπλασιασμός του θανάτου, της απουσίας, το μάταιο μεγεθυσμένο στο άπειρο.

Προσηλυτίζεται λοιπόν από μικρός στη θρησκεία της ειρήνης, κυρίως μέσα από τη βιωματική απόσταξη των γεγονότων του A½ Παγκοσμίου Πολέμου, έτσι όπως τα ζει αρχικά στην εμπόλεμη Αυστρία και αργότερα στη φιλειρηνική και ουδετερόφιλη Ελβετία.



Μητέρα - παιδεία



Ο αιφνιδιαστικός και πρόωρος θάνατος του πατέρα ενισχύει σε καθοριστικό βαθμό την επιρροή της μητέρας στη ζωή του συγγραφέα και, όπως ο ίδιος ομολογεί, «υπήρξε για χρόνια δέσμιος της γοητείας της». Είναι για αυτήν, εκτός από αφοσιωμένος και υπάκουος γιος, το υποκατάστατο του συζύγου, ο ακούραστος σύντροφος των αναγνωσμάτων του Σαίξπηρ, του Σίλερ, του Στρίντμπεργκ, ο προσηλωμένος ακροατής των αναμνήσεών της από το «Μπουργκτεάτερ», ο απόλυτος θαυμαστής της προσωπικότητάς της. Διεκδικεί το ενδιαφέρον, την προσοχή, τον θαυμασμό της με αγωνιώδη τρόπο. Ζηλεύει, ανταγωνίζεται και υποσκάπτει όποιον τη φλερτάρει.

H εξαρτησιακή σχέση με τη μητέρα του τον σπρώχνει σε πνευματικά ενδιαφέροντα και ενασχολήσεις, ενώ ταυτόχρονα τον απαλλάσσει από την επιφανειακή τυπολατρία της εβραϊκής θρησκείας που η ίδια είχε καταφέρει να ξεπεράσει εξαιτίας της βιεννέζικης παιδείας της. Αλλωστε η μητέρα του συγγραφέα επηρεάζει καταλυτικά την κατεύθυνση και την ποιότητα του πνευματικού του προσανατολισμού με την απόφασή της να εγκαταλείψουν οικογενειακώς το Μάντσεστερ (1913) για να μάθει ο πρωτότοκος Ελίας γερμανικά σπουδάζοντας στα σχολεία της Βιέννης και της Ζυρίχης.

Τα χρόνια της ζωής και της εκπαίδευσης του Κανέτι στη Βιέννη (1913-1916) διαμορφώνουν το λογοτεχνικό του υπόβαθρο, αφού την εποχή εκείνη η Βιέννη είναι το πολιτιστικό κέντρο της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. H αγάπη του για τις υψηλότερες εκδηλώσεις του γερμανικού κλασικού πολιτισμού θα υποστηριχθεί και από τη μαθητεία του στα σχολεία της Ζυρίχης (1916-1921). Στην Ελβετία έχει επιπρόσθετα την τύχη να συναντήσει εξαιρετικούς δασκάλους που τον βοηθούν να διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες προς μια περισσότερο καθολική γνώση. Υπάρχει πάντα στη βάση της παιδείας του ο Γκαίτε, τον οποίο θεωρεί «mentis medicina», αλλά το πνεύμα του γονιμοποιείται και από τη σκέψη και την αισθητική του συγγραφέα και θεολόγου Χέμπελ, του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Μιχαήλ Αγγέλου, του Μπετόβεν.

Το πρώτο μέρος της αριστουργηματικής τριλογίας του Κανέτι τελειώνει το 1921, όταν αποφασίζεται η οικογενειακή μετοίκηση στη Γερμανία, όπου ο λαός της βιώνει τις πολιτικές και οικονομικές παρενέργειες της ήττας της στον A' Παγκόσμιο Πόλεμο.

H καίρια και προσεγμένη μετάφραση κατορθώνει να αποδώσει την πιστότητα και τη διαύγεια του ύφους, τη στιλπνότητα και την ευθυβολία του λόγου, τη σαγηνευτική συγχορδία του λυρισμού της ανάμνησης και του ρεαλισμού της ιστορικής καταγραφής, την αναπόφευκτη ώσμωση της εμπειρίας με τη γραφή, έτσι όπως συμπυκνώνονται στον αυτοβιογραφικό λόγο του Κανέτι.

Καταγοητευμένος λοιπόν από τη φρεσκάδα, την αμεσότητα και τη ζωντάνια της διήγησης, του ιδιωτικού που είναι συνυφασμένο με το συλλογικό, εντυπωσιασμένος από τη μοναδική πορεία που στοχεύει στην καθολική γνώση και προβληματισμένος για τα ιδιαίτερα περιβάλλοντα και τα πολλά και αξιοπρόσεκτα ανθρώπινα πεπρωμένα, με τα οποία ήρθε αντιμέτωπος ο Κανέτι και τα αφηγείται χωρίς φανατισμό και εμπάθεια, ο αναγνώστης αδημονεί για την εκδοτική συνέχεια και ολοκλήρωση της αυτοβιογραφίας του μεγάλου αυτού ουμανιστή συγγραφέα που, όπως ο ίδιος ομολογεί, στη βάση του ηθικοπνευματικού του σύμπαντος δεσπόζει η ρήση του Ντίκενς: «Χάρισε και στον πιο ποταπό μέσα στην ανθρωποθάλασσα ένα σου βλέμμα».



KATEPINA ΤΣΙΠΑ-ΝΤΑΡΑΓΙΑΝΝΗ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-12-2003