Το μυστήριο Θουκυδίδης

Κριτική

Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο οι άνθρωποι να θυσιάζουν τα γεγονότα
στο βωμό των ψευδαισθήσεών τους. Η μοίρα που επιφύλαξαν στο
Θουκυδίδη αποτελεί λαμπρό παράδειγμα. Ο ιστορικός αφηγήθηκε τη
μεγάλη διένεξη μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης. Το έργο του,
που έμεινε ημιτελές, συμπληρώθηκε και εκδόθηκε από τον
Ξενοφώντα. Μια τροποποίηση όμως στην τεχνική της μεταγραφής,
που επιτελέστηκε στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια, επέφερε σύγχυση
στα χειρόγραφα του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα. Για να άρουν
τις αντιφάσεις που προέκυψαν, οι κριτικοί της αρχαιότητας
αισθάνθηκαν υποχρεωμένοι να κατασκευάσουν μια ψευδή βιογραφία
του Θουκυδίδη -κυρίως σε ό,τι αφορά την εξορία του στη Θράκη-
και μια φανταστική καταγωγή! Αντί να τους διορθώσουν, οι
σύγχρονοι συνέχισαν να σκαρώνουν τη μια υπόθεση μετά την άλλη,
με αποτέλεσμα να νοθεύσουν το περιεχόμενο. Με αφετηρία την
πρωταρχικής σημασίας μαρτυρία του Αριστοτέλη, ο εξέχων
ελληνιστής Luciano Canfora αρχίζει να επανεξετάζει το ζήτημα. Τα
πορίσματα που εξάγει, μετά την αποκατάσταση της γένεσης του
κειμένου, ανοίγουν, εκτός όλων των άλλων, εντελώς νέες οπτικές
για τον αθηναικό εμφύλιο πόλεμο, στον οποίο ο Θουκυδίδης
συμμετείχε ενεργά.


Ένα φιλολογικό παράδοξο διαλευκάνθηκε αιφνιδίως από τον γνωστό ελληνιστή Luciano Canfora. Η υπόθεση αφορά τη ζωή του Θουκυδίδη, για τον οποίο δημιουργήθηκε μια βιογραφία ήδη από την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων ολοφάνερα λανθασμένη. Ερμηνεύοντας ένα χωρίο της Ιστορίας του οι φιλόλογοι έβγαλαν το συμπέρασμα ότι ο ιστορικός βρισκόταν επί 20 χρόνια της ζωής του εξόριστος στη Θράκη. Το χωρίο όμως αναφέρει σαφώς ότι η εξορία ήταν στη χώρα των Πελοποννησίων, δηλαδή των Σπαρτιατών. Η διαφορά είναι τεράστια. Το να βρίσκεται ένας Αθηναίος που αναμείχθηκε ενεργά στην πολιτική εξόριστος στη Σπάρτη στη διάρκεια του πολέμου Αθηνών-Σπάρτης είναι σαν να λέμε σήμερα ότι μετά από ελληνοτουρκικό πόλεμο κορυφαίος έλληνας πολιτικός είναι εξόριστος στην Αγκυρα!


Για να διορθώσουν την ασάφεια οι φιλόλογοι ήδη από την αρχαιότητα έκαναν διάφορες διορθωτικές επεμβάσεις, οι οποίες κάθε φορά άφηναν ένα σημείο ανεξήγητο. Θεώρησαν ότι η εξορία του Θουκυδίδη ήταν στη Θράκη, αφού ο ιστορικός είχε καταγωγή από εκεί, διατηρούσε κτήματα και του είχε παραχωρηθεί η εκμετάλλευση των ορυχείων χρυσού της Σκαπτής Ύλης. Πώς ήταν όμως δυνατόν να έλειπε ο Θουκυδίδης από την Αθήνα επί 20 χρόνια, από το 424 ως το 404, τη στιγμή που η αφήγηση της Ιστορίας του δείχνει ότι ο ιστορικός ήταν παρών στην Αθήνα το 411, στη διάρκεια του πραξικοπήματος των Ολιγαρχικών, που το περιγράφει με λεπτομέρειες οι οποίες δείχνουν ότι είχε παρακολουθήσει τις εξελίξεις από κοντά. Πώς ήταν δυνατόν, αν ήταν εξόριστος, να μην επέστρεψε στην Αθήνα το 413, όταν κηρύχθηκε γενική αμνηστία και επιστροφή όλων των εξορίστων; Συνεπώς δεν ήταν εξόριστος. Βρισκόταν στην Αθήνα ώσπου αναγκάστηκε μόνος του να την εγκαταλείψει κατά τη διάρκεια των δικαστικών διώξεων που ακολούθησαν την παλινόρθωση της δημοκρατίας, αφού το πραξικόπημα των Ολιγαρχικών απέτυχε και ο ίδιος θεωρούνταν φίλος τους. Αυτό όμως συνέβη στις αρχές του 405, οπότε ο Θουκυδίδης μαζί με άλλους δυσαρεστημένους διανοουμένους της Αθήνας κατέφυγαν στην Πέλλα, στην πρωτεύουσα του μαικήνα μακεδόνα βασιλιά Αρχέλαου. Εκεί πέθανε το 390 και εκεί πρέπει να τον βρήκε νωρίτερα κατά την επιστροφή του από τη Μικρά Ασία ο Ξενοφώντας, ο οποίος ανέλαβε να συνεχίσει το ιστορικό του έργο. Και ποιος ήταν αυτός που δήλωνε στο παραπάνω χωρίο ότι ήταν εξόριστος στη χώρα των Πελοποννησίων; Η δήλωση είναι του Ξενοφώντα αφού αποδείχθηκε ότι τα δύο ιστορικά έργα μπερδεύτηκαν κατά την αντιγραφή τους στην αλεξανδρινή εποχή και μάλιστα σε περίοδο που το μήκος των κυλίνδρων των παπύρων αιφνιδίως τριπλασιάστηκε. Έτσι εξηγείται και η απότομη αρχή των «Ελληνικών» του Ξενοφώντα, τα οποία αρχίζουν με ένα «Υστερα από αυτά». Το μπέρδεμα διαιωνίστηκε από τις επόμενες γενιές φιλολόγων δείχνοντας μια τερατώδη επιμονή στο λάθος. Όπως σημειώνει ο Canfora, επιβεβαιώθηκε αυτό που είχε πει ο Βιργίλιος για την κακολογία «vires adquirit eundo»: όσο προχωρεί αυξάνεται.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 27-05-2001