Τρία χρόνια στη Βιέννη

Τα Απομνημονεύματα της αυτά η μητέρα μου άρχισε να τα γράφει γύρω στο 1940, όταν οι δρόμοι προς την Δύση είχαν ήδη κλείσει, όπως φαίνεται από τις τελευταίες παραγράφους της διηγήσεώς της. Έτσι, δεν ξαναγύρισε ποτέ στην «αγαπημένη της πόλη».
Για λόγους οι οποίοι τον καιρό που γράφηκαν τα απομνημονεύματα αυτά θα ήταν ίσως σκόπιμοι, ενώ σήμερα -έναν αιώνα σχεδόν μετά- έχουν εκλείψει, η μητέρα μου έκρυψε την ταυτότητα των κύριων χαρακτήρων που εμφανίζονται στην αφήγησή της κάτω από ψευδώνυμα. Και πρώτα πρώτα τον ίδιο τον εαυτό της, που δεν ονομαζόταν βέβαια Φρόσω Κομνηνού αλλά Ευροσύνη Παλαιολόγου.



Στη Βιέννη η Κόριννα Κανούτα πήγε το 1904. Ήταν τότε 20 χρόνων. Μια κοπέλα αυστηρών αρχών με ανατροφή από το σπίτι της τέτοια ώστε της ήταν απαγορευμένο ακόμη και να κοιτάζεται στον καθρέφτη. Παρ' όλα αυτά έφυγε από την Κωνσταντινούπολη μόνη της, ένα κορίτσι που είχε μόλις τελειώσει το αμερικανικό κολέγιο και μπήκε στο Οριάν Εξπρές με προορισμό τη Βιέννη γιατί είχε έναν σκοπό: να τελειοποιήσει τις σπουδές της στο πιάνο και, ει δυνατόν, στο τραγούδι. «Δεν είχα γεννηθεί εγώ για να παίξω ρόλο κοσμικής πεταλούδας». Στην Κωνσταντινούπολη δεν είχε κανένα ενδιαφέρον. Ήξερε ότι είναι «προορισμένη για κάτι ανώτερο». Τα τρία χρόνια στη Βιέννη ήταν αποκάλυψη για τη νεαρή ανατολίτισσα.


Κάθε βήμα της, αφ' ης στιγμής άφησε το πατρικό σπίτι και το προστατευτικό κολέγιο, της επεφύλασσε εκπλήξεις. Κατ' αρχάς στο τρένο γνώρισε έναν αμερικανό υποναύαρχο στην υπηρεσία του Σουλτάνου, ο οποίος είχε το θράσος να τη ρωτήσει αν ανάμεσα σε αυτούς που τη συνόδευαν στον σταθμό ήταν και ο φίλος της, αφού «στην Αμερική δεν είναι διόλου ντροπή και το σοβαρότερο κορίτσι να έχει τον sweetheart της». Έπειτα, με το που έφθασε στη Βιέννη και την παρέλαβε η ελληνική οικογένεια που είχε δεχτεί να τη φιλοξενήσει, μπήκε για πρώτη φορά σε αυτοκίνητο. «Δεν είχα μπει ως τότε σε αυτοκίνητο γιατί στην Πόλη δεν είχαμε. Ο Σουλτάνος απετροπιάζετο κάθε καινούργια εφεύρεση, γιατί είχε την ιδέα πως μπορούσε να γίνει όργανο του ολέθρου του. Γι' αυτόν τον λόγο και η Πόλη δεν φωτιζόταν με ηλεκτρισμό παρά μόνο μετά την εκθρόνιση του Αβδούλ Χαμήτ». Στη Βιέννη η ηρωίδα βρέθηκε για πρώτη φορά αντιμέτωπη με το ηλεκτρικό τραμ «που έτρεχε ναι μεν γοργά, αλλά περιορισμένο μες στις γραμμές του. Τι φοβόμουν; Πως θα με πατήσει;». Ακόμη πιο εκπληκτικό ήταν ότι στην ελληνική οικογένεια που την υποδέχθηκε, από τις επιφανέστερες της Βιέννης, τα τρία κορίτσια μιλούσαν μπροστά στους γονείς τους με άνεση και ελευθεριότητα που φαινόταν ανήκουστη στη σοβαρή και υπερευαίσθητη νεοφερμένη. Τέλος, υπήρχαν και αυτά «τα πλησιάσματα των νέων στον δρόμο, που οι κάτοικοι εκεί εύρισκαν τόσο φυσικά και άκακα».


Η μεγαλύτερη όμως αποκάλυψη ήταν η ίδια η πόλη που απέπνεε μεγαλείο και μουσική. Τα μεγάλα μαγαζιά, τα πολυτελή καφενεία, η Όπερα, η Εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, οι δρόμοι με πρασιές σαν πάρκα, τμήματα πεζών, γραμμές για τραμ, χώρος για αυτοκίνητα και δρόμος στρωμένος με χαλίκια για τους ιππείς, τα μέγαρα με τους φρουρούς, οι πολυτελείς άμαξες, όλα θύμιζαν ότι «βρισκόμουν στην πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας όπου εβασίλευεν η θρυλική δυναστεία των Αψβούργων». Έπειτα στα κοντσέρτα έβλεπε κανείς κάθε φορά πλήθος κόσμου, που δεν ήταν υποχρεωτικά άνθρωποι της μουσικής, επαγγελματίες ή σπουδαστές, αλλά και μικρέμποροι ­ μπακάληδες, χασάπηδες, ζαχαροπλάστες, ψιλικατζήδες. «Η λατρεία του Μπαχ και του Μπετόβεν φυλαγόταν άσβηστη στην καρδιά κάθε Βιεννέζου». Κανένα σπίτι δεν ήταν χωρίς πιάνο.


Ακόμη και σε αυτή τη μουσική Βιέννη, τα ερωτικά σκάνδαλα είχαν τον χαρακτήρα που έχουν σε όλες τις εποχές παντού: στο Ωδείο όλες οι ερωτοδουλειές αφορούσαν καθηγητές με κατάλευκα μαλλιά. «Δεν ήταν όμως όλοι γέροι οι καθηγητές του Konservatorium. Υπήρχαν και νέοι, αλλ' αυτοί ­παράξενο πράγμα­ ήταν πιο συντηρητικοί στους έρωτές των και πιο σταθεροί στους δεσμούς των». Όσο για την ηρωίδα μας, αυτή βρισκόταν σε μια σφαίρα πέραν των επίγειων και υλικών πραγμάτων. «Ναι, ήμουν πολύ αισθηματική. Η μουσική, τα λουλούδια, η δύση του ηλίου, το δράμα, η ποίηση, με έφερναν σε έκσταση. Το έτερον φύλο είχε επάνω μου μιαν ακαθόριστη γοητεία όταν αντιπροσωπευόταν από σοβαρό specimen». Το σοβαρό specimen ανευρέθηκε στο πρόσωπο του διάκου της ελληνικής εκκλησίας της Βιέννης, αλλά φυσικά δεν ήταν δυνατόν να τελεσφορήσει η σχέση.


Είναι τόσο μεγάλο το άλμα όταν αποφασίζει κανείς «να ριχτεί στην παλαίστρα του "μεγάλου, μεγάλου κόσμου"», ώστε το διάβημα αυτό το θυμάται χρόνια αργότερα με φωτογραφική ακρίβεια. Έφθασε 55 χρόνων η Κόριννα Κανούτα όταν αποφάσισε να γράψει τα απομνημονεύματα εκείνων των χρόνων και είναι εκπληκτικό πόσο ζωντανές κράτησε τις αναμνήσεις από τόπους και πρόσωπα. Κάποιοι από τους συμμαθητές εκείνης της εποχής στη Βιέννη, που αναφέρονται στα απομνημονεύματά της, έγιναν στο μεταξύ διεθνώς διάσημοι, όπως ο Μανόλης Καλομοίρης. Η Κόριννα Κανούτα θεώρησε φρόνιμο να αλλάξει τα ονόματα των χαρακτήρων της αφήγησης όταν έγραφε σε μια δύσκολη εποχή, γύρω στα 1940, αλλά στη σημερινή έκδοση προστίθεται ένα σημείωμα από την κόρη της Ποθούλα Καψαμπέλη που δίνει την ταυτότητα των χαρακτήρων.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 13-05-2001