Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη

Η πραγματολογική Ανθρωπολογία δεν επιδιώκει την εκτενή γνώση των πραγμάτων του κόσμου, αλλά τη γνώση του ανθρώπου ως πολίτη του κόσμου. Το πεδίο της επομένως είναι αυτό των ανθρωπίνων ικανοτήτων και δεξιοτήτων, και των μορφών συμπεριφοράς και δράσης με τις οποίες ο άνθρωπος διαμορφώνει ως ελεύθερο ον τον εαυτό του, ορίζοντας ταυτόχρονα το πλαίσιο των σχέσεών του με τους άλλους.

Καλύπτοντας το κενό που δημιουργήθηκε μετά την ανασκευή της ορθολογικής ψυχολογίας και την άρνηση της επιστημονικής εγκυρότητας της εμπειρικής ψυχολογίας, η πραγματολογική Ανθρωπολογία διαρθρώνεται εν πολλοίς (ιδίως με την υποδιαίρεση του πρώτου μέρους σε τρία Βιβλία) σε αντιστοιχία με τις τρεις Κριτικές, στις οποίες ανατρέχει άλλωστε διαρκώς για τη φιλοσοφική θεμελίωση των πορισμάτων της.

Απαντώντας στο ερώτημα «Τι είναι ο άνθρωπος;» –στο οποίο ανάγονται τα ερωτήματα της Μεταφυσικής («Τι μπορώ να γνωρίσω;»), της Ηθικής («Τι οφείλω να πράξω;»), και της Θρησκείας («Τι επιτρέπεται να ελπίζω;»)–, η πραγματολογική Ανθρωπολογία εντάσσεται στην προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος της ενότητας της φιλοσοφίας, προπαρασκευάζοντας ταυτόχρονα το έδαφος για τη γένεση των ανθρωπιστικών επιστημών.

Κριτική:

Βιβλιοθήκη, Σάββατο 22 Οκτωβρίου 2011

Ενα βιβλίο προάγγελος των επιστημών του ανθρώπου

Από τον Βασίλη Ζηλάκο

Ο Καντ ήταν πολύ συγκρατημένος στην εκφορά κρίσεων γύρω από το ζήτημα της σπουδής της ανθρώπινης φύσης. Εντούτοις, το μάθημα της Ανθρωπολογίας, που δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Καινιξβέργης, ήταν το δημοφιλέστερο μάθημα στη σταδιοδρομία του, ενώ το Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη ήταν το τελευταίο βιβλίο που έγραψε, το 1798, τέσσερα χρόνια πριν από το θάνατό του, και το μοναδικό στο οποίο η επιμέλεια έγινε με την αποκλειστική φροντίδα του. Στο βιβλίο αυτό προτάσσεται η θέση ότι η ανθρωπολογία οφείλει προς το παρόν να περιορίζεται στις εμπειρικές παρατηρήσεις, που μπορούν να κομίσουν σπουδαία θεωρητικά αποτελέσματα υπό το αυστηρό πλαίσιο μιας επικείμενης επιστημονικής επανάστασης. Για τον όρο «ανθρωπολογία» σχετικά αναφέρει: Επειδή «με την κοσμική έννοια» φιλοσοφία «είναι η επιστήμη της σύνδεσης κάθε γνώσης με τον τελικό σκοπό του ανθρωπίνου Λόγου» και επειδή εξ αυτού του λόγου το πεδίο που την αφορά περιστρέφεται γύρω από τα ερωτήματα Τι μπορώ να γνωρίσω; Τι οφείλω να πράξω; Τι επιτρέπεται να ελπίζω; Τι είναι ο άνθρωπος; -με το πρώτο και το δεύτερο ερώτημα να αντιστοιχούν στη Μεταφυσική και την Ηθική, και με το τρίτο και το τέταρτο να αντιστοιχούν στη Θρησκεία και την Ανθρωπολογία-, η επιστήμη της Ανθρωπολογίας τείνει να τα περικλείει όλα.

Ο Καντ διακρίνει τη φυσιολογική από την πραγματολογική άποψη. Η φυσιολογική καταπιάνεται με ό,τι η ίδια η φύση θεωρεί πως είναι ο άνθρωπος, η πραγματολογική με ό,τι ο ίδιος ο άνθρωπος, ως ελεύθερα ενεργούν ον, μπορεί και πρέπει να επενεργήσει στον εαυτό του. Σε ένα μεγάλο βαθμό, η πραγματολογική σκοπιά συγκεφαλαιώνει την πρακτική Ανθρωπολογία και συστήνεται ως γνώση του κόσμου, γιατί περιλαμβάνει τον τρόπο που ο καθένας από εμάς είναι (και οφείλει να είναι) μέσω των επενεργειών των άλλων και την επίδραση της κοινωνίας. Η πραγματολογική σκοπιά στην Ανθρωπολογία, ισχυρίζεται ο Καντ, βρίσκεται σε αντιπαλότητα προς κάθε τι σχολαστικό, αφού η σχολαστική γνώση ασχολείται με τη γνώση και την κατανόηση του Κόσμου (die Welt Kennen), ενώ η πραγματολογική έχει ήδη τον κόσμο (die Welt haben). Με άλλα λόγια, ο κάτοχος της σχολαστικής γνώσης είναι εκείνος που κατανοεί το παιχνίδι (Spiel) και τους όρους του, αλλά ο κάτοχος της πραγματολογικής γνώσης είναι εκείνος που ταύτοχρονα μπορεί και συμμετέχει σ' αυτό. Αυτή η λεπτή διάκριση κάνει την πραγματολογική Ανθρωπολογία χρήσιμη, επισυνάπτοντας στα οφέλη τις τεχνικές, ηθικές και προνοητικές γνώσεις.

Η πραγματολογική σκοπιά της καντιανής Ανθρωπολογίας τονίζει την απόσταση που χωρίζει τον μεγάλο Γερμανό φιλόσοφο από την παραδοσιακή εμπειρική ψυχολογία καθώς και από τη μεταφυσική θεωρία της ελευθερίας και της φύσης, όπως αυτή συνυπάρχει και εκδηλώνεται στο σύστημά του. Η καντιανή Ανθρωπολογία δεν είναι μια ντετερμινιστική φυσική επιστήμη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δεν αναφέρεται στα (ψυχικά) φαινόμενα της εσωτερικής αίσθησης, αλλά ερευνά τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος διαμορφώνει ελεύθερα τον εαυτό του ως «πολίτης του κόσμου». Από αυτή την άποψή, όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο μεταφραστής του έργου Χάρης Τασάκος, η Ανθρωπολογία αφορά «τον φιλοσοφικό της ορίζοντα που συνδέεται με τη γέννηση των επιστημών του ανθρώπου. Προσωπικά, θεωρώ το βιβλίο αυτό του Καντ, που τόσο πολύ αμφισβητήθηκε στα χέρια μεταγενέστερων φιλοσόφων, ιδιαίτερα του Μισέλ Φουκό, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο μεγάλος στοχαστής υποπίπτει σε αντιφάσεις καθώς φέρνουμε τις ανθρωπολογικές κρίσεις του αντιμέτωπες με τις συναγωγές της Κριτικής του Καθαρού Λόγου, είναι άκρως σημαντικό όπως λειτουργεί καθοριστικά στο ζήτημα της σημασίας του Κάντ ως φιλοσόφου της Ιστορίας. Αλλωστε ήταν ο σημαντικότερος φιλόσοφος του Διαφωτισμού και σ' αυτόν πρέπει να αποδίδουμε το έναυσμα της πρώτης περιόδου της νεωτερικότητας στον ιστορικό της αγώνα για περισσότερη αυτοσυνείδηση.