Κρύα λουλούδια του Μάρτη

Ο μύθος και η ιστορία, το όνειρο και η πραγματικότητα, η Αλβανία, των προγόνων και η σημερινή Αλβανία στοιχειώνουν πάντα το έργο του Ισμαήλ Κανταρέ. Το τελευταίο του μυθιστόρημα δεν αποτελεί εξαίρεση. Δέκα χρόνια μετά την κατάρρευση ενός αλλόκοτου κομμουνισμού, ενώ οι φοιτητές διαδηλώνουν φωνάζοντας «Κάτω ο λαός!» κι ενώ οι αντιπροσωπείες του Συμβουλίου της Ευρώπης έρχονται και πάνε, κάποιοι ληστεύουν μια τράπεζα σε μια κωμόπολη χαμένη στην επαρχία, ένας αστυνομικός επιθεωρητής δολοφονείται για λόγους βεντέτας: η χώρα διστάζει ακόμα ανάμεσα στην εφαρμογή του πανάρχαιου εθιμικού κώδικα και την αυστηρή νομοθεσία ενός σύγχρονου κράτος δικαίου...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι εκδόσεις του «Εικοστού Πρώτου» μας φέρνουν σε επαφή με ολόκληρο το έργο του σημαίνοντος Αλβανού συγγραφέα Ισμαήλ Κανταρέ και αυτή η προσπάθεια είναι αξιοσημείωτη. Το ίδιο ισχύει και με άλλους εκδοτικούς, οι οποίοι έχουν αναλάβει την πολύ χρήσιμη προσπάθεια να μεταγλωττίσουν στα καθ' ημάς το σύνολο της υπογραφής άλλων έγκυρων ονομάτων της ξένης λογοτεχνίας και όχι μόνο μέρος της παραγωγής τους.

Γνωρίσαμε, λοιπόν, προ καιρού και παρουσιάσαμε στη «Β» το πρώτο μυθιστόρημα του Κανταρέ «Μια πόλη χωρίς διαφημίσεις», ένα έργο του 1959, που καθυστέρησε να γίνει γνωστό, εξαιτίας της απαγόρευσης της κυκλοφορίας του από το καθεστώς του Χότζα. Εκεί συναντήσαμε μια γραφή αρκετά υποψιασμένη, μολονότι την αποτελεσματικότητά της υπονόμευε μια τάση περιγραφικότητας και κριτικού ρεαλισμού. Ετσι, μια διάθεση παρωδίας, που έκανε αισθητή την παρουσία της στο επίπεδο της κοινωνικής ματιάς, δεν γινόταν πρόταση ύφους. Πάντως, το έργο εκείνο προοικονομούσε έναν συγγραφέα επινοητικό και διεισδυτικό. Μια φωνή η οποία, με τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά της, θα κατατασσόταν αργότερα, όχι μόνο ανάμεσα στις ισχυρές (λογοτεχνικά) αντιεξουσιαστικές παρουσίες της παγκόσμιας γραμματείας, αλλά και μεταξύ των πιο δημιουργικών στην εκμετάλλευση των πολιτιστικών πηγών του ιδιαίτερου χώρου τους συγγραφέων. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε πόσο εύστοχα εκμεταλλεύτηκε ο Κανταρέ υλικά της βαλκανικής παράδοσης και με πόσο εύχυμο τρόπο τα ενοφθάλμισε στην πρόσφατη ιστορία του τόπου του.

Στην άλλη χρονική (και όχι μόνον) άκρη της διαδρομής τού Κ. βρίσκουμε το μυθιστόρημα «Κρύα λουλούδια του Μάρτη», γραμμένο μεταξύ 1998 και 2000. Να το πω εξαρχής: Πρόκειται για μια σκοτεινή αλληγορία για τη σημερινή Αλβανία. Μέσα από «μαύρους», καμιά φορά τερατώδεις, συμβολικούς μαιάνδρους, αλλά και ειρωνεία, με παλινωδίες μέσα στο χρόνο, το μύθο και την πραγματικότητα, ο δημιουργός του «Στρατηγού της στρατιάς των νεκρών» και πολλών άλλων αφηγηματικών εύστοχων συνθέσεων προτείνει ένα παράλογο και μαζί απολύτως σουρεαλιστικό πορτρέτο της πατρίδας του.

Ο Κανταρέ σε πλήρη ωριμότητα χειρίζεται τα διδάγματα της μοντερνικής γραφής με αυτοέλεγχο και πειθώ. Το κείμενο χωρίζεται σε επτά κεφάλαια και «αντι-κεφάλαια», όπως τα ονομάζει ο συγγραφέας. Σ' αυτά τα τελευταία πρωταγωνιστούν ο παράλογος, φρικτός μύθος και η ονειρική κατάσταση, τα οποία δίνουν αλλόκοτες αποχρώσεις σε μια στοιχειώδη δράση. Και τούτη, όμως, η τελευταία δεν εκτυλίσσεται απολύτως ευθύγραμμα, καθώς η ματιά του κεντρικού προσώπου εσωτερικεύει τα πράγματα, δίνοντας το προβάδισμα στο μη ρεαλιστικό συνειρμό. Βεβαίως, υπάρχει μια τυπική εξέλιξη της ιστορίας προσώπων και καταστάσεων, η οποία στο τέλος απογειώνεται στη σφαίρα του φαντασιακού, της σουρεαλιστικής συμβολικής. Στο μεσοδιάστημα, κάτι σαν ιντερμέδια (παραμύθια και εφιαλτικά όνειρα) διακόπτουν τη ρεαλιστική ροή του μύθου και δίνουν στην αφήγηση διαστάσεις παράδοξες, μέσα από πυκνές μεταφορές (πολιτικές κυρίως), των οποίων οι εικόνες δεν αποκρυπτογραφούνται ούτε και σε ένα επίπεδο πρωτοβάθμιας ανάγνωσης. Φυσικά, ο διπλός στόχος του Κανταρέ, που είναι η κριτική της μυθολογίας του προηγούμενου καθεστώτος Χότζα και η αθλιότητα της συγκυρίας του συγγραφέα, γίνεται εμφανής από πολλά σημεία του κειμένου. Παρ' όλ' αυτά και ο απολύτως ενήμερος περί των πολιτικών εξελίξεων στη γείτονα δύσκολα, πιστεύω, θα αποσφράγιζε το μεταφορικό ιδίωμα του Κανταρέ σε πολλά κείμενα του τελευταίου. Η ανθρωπογεωγραφία του Κ., εκτός των άλλων, είναι τόσο σύνθετη, ώστε δένεται σφιχτά με το γενικό σχόλιο σε μια συμπλοκή αδιαίρετη. Στο συγκεκριμένο ατού στηρίζει την ποιητική ολόκληρου του έργου του ο συγγραφέας αυτός. Ατομο και κοινωνία, Ιστορία και παρόν, ο «μυθικός» και ο σημερινός άνθρωπος διασταυρώνονται στα κείμενά του με έναν τρόπο μη σχηματικό, μέσα από μια γραφή που δεν αφήνει αμφιβολίες ότι κολυμπάει σε μια επιφάνεια καθόλου αμελητέα. Που ξέρει να υποδεικνύει την πίσω σκηνή του οικείου, να εντοπίζει την ποικιλία και την πολυπρισματικότητά του. Ηχείο του «λόγου» ενός πολιτισμού «κλειστού» μέχρι πρότινος και αινιγματικού, ο Κανταρέ και μέσα από τη διεθνή κουλτούρα του έχει μιλήσει για τη χώρα του με τρόπο υποδειγματικά αποστασιοποιημένο, καθόλου ομφαλοσκοπικό. Με όπλο την ειρωνεία και τη σάτιρα πολλές φορές, ο αποτελεσματικός αυτός συγγραφέας μίλησε όπως ο παλιός Κούντερα («Το αστείο»), τηρουμένων των αναλογιών, για τη φενάκη του υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά και για την υποκρισία και ανικανότητα των επιγενόμενων καθεστώτων της πατρίδας του.

Τόπος δράσης τού «Κρύα λουλούδια του Μάρτη», μια επαρχιακή πόλη της σύγχρονης Αλβανίας και χρόνος, οι παραμονές των γεγονότων του Κοσσυφοπεδίου. Πάντα πίσω από τον τόπο της περιφέρειας που δεν κατανομάζεται, κρύβεται η γενέτειρα του συγγραφέα, το Αργυρόκαστρο. Ο κεντρικός ήρωας Μαρκ Γκουραμπάρδι, ένας ζωγράφος, παρ' ολίγον αστυνομικός, όπως και η μικρή κοινότητα, αντιμετωπίζει με δυσάρεστη έκπληξη τα σύνδρομα της πολιτικής αλλαγής: βία, διαφθορά και, γενικότερα, τα ηθικά ελλείμματα μιας κοινωνίας που ανατέλλει χωρίς ταυτότητα. Το προηγούμενο σύστημα αξιών κυκλοφορεί ως φάσμα μέσα από τη συμπτωματολογία μιας δύσκολης καθημερινότητας. Με έμμεσο τρόπο, εντελώς σημειολογικά, καθόλου δημαγωγικά, ο Κ. περιγράφει μία μικρογραφία της δαντικής Κόλασης. Ολοι νιώθουν αντιφατικά αισθήματα, συνειδητοποιώντας ότι τα προβλήματά τους απορρέουν από την αποτυχία του Χότζα. Ο Κανταρέ εισάγει το σύμβολο του Οιδίποδα επί «σκηνής», ως μια σκοτεινή μεταφορά της αποτυχημένης Εξουσίας. Το σκηνικό, γενικά, θυμίζει θέατρο του παραλόγου και Λοτρεαμόν. Το γελοίο και το φρικτό συνυπάρχουν. Κάποιοι ληστεύουν μία Τράπεζα, άλλοι διαρρηγνύουν το ατελιέ του Μαρκ και φεύγουν άπρακτοι, χωρίς να μπορούν να εκτιμήσουν την αξία των πινάκων. Τα σύμβολα κυκλοφορούν παράδοξα: μερικοί ξεθάβουν χωρίς λόγο ένα φίδι σε χειμέρια νάρκη, γινόμαστε αποδέκτες ενός θρύλου για την επιγαμία μιας νεαρής και ενός συνομηλίκου της μεταμορφωμένου σε φίδι, ενώ μια βεντέτα ξεσπάει μεταξύ κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι αναβιώνουν αρχαίους κώδικες τιμής. Επιπλέον, ο μύθος του Ταντάλου ζωντανεύει σε ένα «αντικεφάλαιο», ως αλληγορία για τη διαταραγμένη και σκληρή σχέση ατόμου και Εξουσίας. Στο κέντρο αυτής της τρέλας βρίσκεται η παθιασμένη ερωτική σχέση του Μαρκ κι ενός μοντέλου, ενός κοριτσιού δεμένου με τα παλιά έθιμα του τόπου, κάπως πρωτόγονου και μυστικοπαθούς. Στο φινάλε η «ποικίλη» αυτή παράσταση παρουσιάζει έναν σουρεαλιστικό χορό στα βουνά, μεταξύ των φαντασμάτων του Χότζα, του Μπρέζνιεφ, του Ούλμπριχτ και του Τορέζ, υπό το ...τυφλό βλέμμα του Οιδίποδα.

Το ενδιαφέρον στο εγχείρημα του Κ. είναι ότι τα τόσο ετερόκλητα αυτά στοιχεία υποτάσσονται σε μία συγκρατημένη γραφή, διόλου εξωστρεφή, εντελώς πειστικά, ως άσχημα όνειρα. Κάποιος άλλος στη θέση τού Κ. θα μας άφηνε με τη γεύση του συμφυρμού, ενώ ο Αλβανός πεζογράφος, με έξοχες αναπνοές, συνδέει υπόγεια τα σύμβολά του με μια γραφή στο βάθος ποιητική, που ξέρει ότι ο φαινομενικός κατακερματισμός τη βοηθάει ακριβώς να αναπολήσει τη χαμένη ενότητα.

Στη μετάφραση έχει γίνει επιμέλεια και έτσι, σύμφωνα με τα καθιερωμένα, δεν θα γίνει λόγος γι' αυτήν.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/06/2002