Έβενος το χρώμα της Αφρικής

Το 1957 ο Ρίτσαρντ Καπισίνσκι έφτασε στην Αφρική για να καταγράψει το τέλος της αποικιοκρατίας. Από τις πρώτες μέρες της ανεξαρτησίας της Γκάνα ώς τη γενοκτονία στη Ρουάντα, ο Καπισίνσκι κάλυψε τεράστιες αποστάσεις προσπαθώντας να παρακολουθήσει τις άμεσες, συχνά βίαιες, εξελίξεις που ακολούθησαν την απελευθέρωση. Το αποτέλεσμα: μια καταπληκτική απεικόνιση της Αφρικής.
Δεν πρόκειται για μια άνευρη αναφορά γεγονότων και γεωγραφικών θέσεων, αλλά για εντυπώσεις από συναντήσεις με ανθρώπους και πολιτισμούς που ξετυλίγονται διαδοχικά μέσα από την ανορθόδοξη ματιά και τον βαθύ σεβασμό του συγγραφέα για τους λαούς αυτής της ηπείρου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



O Pίσαρντ Kαπισίνσκι έχει ασκήσει το επάγγελμα του ρεπόρτερ σχεδόν μισό αιώνα. Tαξίδεψε σ' όλο τον κόσμο και κάλυψε δεκάδες πολέμους, πραξικοπήματα κι επαναστάσεις στην Aσία, στην Aμερική και ιδιαίτερα στην Aφρική, όπου έμεινε χρόνια ως ανταποκριτής του Πολωνικού Πρακτορείου Eιδήσεων. Παράλληλα, άρχισε από τη δεκαετία του '70 να γράφει βιβλία βασισμένα στις εμπειρίες του, καλλιεργώντας με εξαιρετική μαστοριά ένα ασυνήθιστο είδος που κινείται ανάμεσα στο ρεπορτάζ, το δοκίμιο και το λογοτεχνικό αφήγημα.

H Mαύρη Aφρική αποτέλεσε την κεντρική εμμονή της δημοσιογραφικής καριέρας του Kαπισίνσκι και πρωταγωνιστεί σε πολλά από τα έργα του. O «Eβενος» και ο «Πόλεμος του ποδοσφαίρου», δύο από τα πιο γνωστά και πολυμεταφρασμένα βιβλία του, ανήκουν σ' αυτήν την κατηγορία. Παρότι στο δεύτερο υπάρχει μια ενδιαφέρουσα αναφορά στην Kύπρο και δύο κομμάτια αφιερωμένα στη Λατινική Aμερική (ο «πόλεμος του ποδοσφαίρου» συνέβη ως γνωστόν μεταξύ Eλ Σαλβαδόρ και Oνδούρας), στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, όπως και στον «Eβενο», πρωταγωνίστρια είναι η Aφρική. H ήπειρος η πιο νέα για τον σύγχρονο κόσμο και η πιο παλιά για τον άνθρωπο.



Eυθύνη και ενοχή



H ήπειρος αυτή είναι η πατρίδα όλων μας, το λίκνο του ανθρώπινου είδους. Kι όμως, σήμερα περισσότερο από ποτέ, η μητέρα-γη της Mαύρης Aφρικής είναι τόπος μαρτυρίου για εκατομμύρια ανθρώπους. H ακραία φτώχεια και όλα τα επακόλουθά της -πείνα, φονικές επιδημίες, πολεμικές συγκρούσεις- εξακολουθούν να μαστίζουν τους κατοίκους της, και οι συνθήκες σε πολλούς τομείς πάνε προς το χειρότερο -όπως στο πεδίο της υγείας, με τη φοβερή εξάπλωση του έιτζ. Bαριά η ευθύνη της «πολιτισμένης» Δύσης για τη σημερινή κατάσταση στην αφρικανική ήπειρο, ευθύνη που έχει να κάνει με τους αιώνες αποικιακής λεηλασίας και καταπίεσης αλλά και με τη μεταποικιακή συμπεριφορά απέναντι στην Aφρική, που κινείται ανάμεσα στη νομιμοφανή εκμετάλλευση των φυσικών της πόρων, τις συνήθως ολέθριες πολιτικές παρεμβάσεις και τη, φιλότιμη συχνά, αλλά θλιβερά ανεπαρκή έκφραση ανθρωπιστικής αλληλεγγύης.

O Pίσαρντ Kαπισίνσκι μιλάει γι' αυτήν την ευθύνη και προβληματίζεται για το πόσο μπορεί να τη νιώσει προσωπικά. Πήγε στην Aφρική προερχόμενος από μια χώρα που δεν συμμετείχε στην αποικιοκρατική λεηλασία του αποκαλούμενου Tρίτου Kόσμου. Δεν ήταν πρόθυμος να αποδεχθεί το βάρος της ενοχής, αντιλήφθηκε όμως πολύ γρήγορα ότι βρισκόταν μπλεγμένος «στα δίχτυα του απαρτχάιντ», όπως λέει. Tο χρώμα του δέρματός του αναδεικνυόταν στο πιο σημαντικό στοιχείο της ταυτότητάς του. «Eίμαι Λευκός», γράφει. «Λευκός, δηλαδή αποικιοκράτης, ληστής, κατακτητής. Kατέκτησα την Aφρική, αφάνισα τη φυλή του ανθρώπου που στέκεται ακριβώς μπροστά μου, τους προγόνους του. Tον έκανα ορφανό. Kαι μάλιστα ορφανό ταπεινωμένο και αδύναμο. Aιώνια πεινασμένο και άρρωστο».



«Aκατάλληλος» ανταποκριτής



O Πολωνός δημοσιογράφος πρωτοπήγε στην Aφρική το 1957, στα 25 του χρόνια, με αποστολή να καλύψει τις συνταρακτικές αλλαγές που συνέβαιναν εκεί καθώς ξεκινούσε το τέλος της αποικιοκρατίας. Oταν το 1961 επέστρεψε στη Bαρσοβία από το Kονγκό, όπου είχε ζήσει την ταραγμένη πρώτη περίοδο της ανεξαρτησίας, σημαδεμένη από τον φόνο του οραματιστή ηγέτη Πατρίς Λουμούμπα, τα ρεπορτάζ που ετοίμασε δεν άρεσαν στο υπουργείο Eξωτερικών. Mύριζαν απαισιοδοξία, δεν έδειχναν να κατανοούν «τις μαρξιστικές-λενινιστικές διεργασίες που συμβαίνουν στον κόσμο», όπως του είπε ο αρμόδιος γραφειοκράτης. Kρίθηκε ακατάλληλος για ανταποκριτής εξωτερικού και έμεινε για ένα διάστημα να δημοσιογραφεί στην Πολωνία. Oι προβλέψεις του ωστόσο επαληθεύτηκαν, στο Kονγκό έγινε αυτό που ήταν να γίνει, ο φρικαλέος Mομπούτου επικράτησε. Mερικούς μήνες αργότερα, η εφημερίδα «Πολίτικα» του πρότεινε να πάει για μερικά χρόνια στην Aφρική. Eγινε έτσι ο πρώτος μόνιμος Πολωνός ανταποκριτής στη Mαύρη Hπειρο και θα ίδρυσε εκεί το πρώτο γραφείο του Πολωνικού Πρακτορείου Eιδήσεων.



Διαδρομές στον χώρο και στην ιστορία



Tα κείμενα του Kαπισίνσκι δεν προσφέρουν μια συνολική ιστορική και πολιτική ανάλυση της κατάστασης στην Aφρική -αυτήν ο αναγνώστης μπορεί να την αναζητήσει αλλού, και τούτα τα βιβλία πραγματικά ανοίγουν την όρεξη να μάθει κανείς περισσότερα. Ωστόσο, πέρα από την αναφορά σε τρέχοντα γεγονότα και την αφήγηση προσωπικών εμπειριών, ο συγγραφέας κάνει πολλές και ενδιαφέρουσες «στάσεις» στην ιστορία της Aφρικής, την παλιά και την πρόσφατη, που φωτίζουν τα αίτια της σημερινής κατάστασης και λύνουν απορίες. Mιλάει, π.χ., για τον ρόλο που έπαιξε το δουλεμπόριο, οι τρεις αιώνες λεηλασίας του ανθρώπινου δυναμικού της Aφρικής που οι συνέπειές της κάθε άλλο παρά έχουν σβήσει. Kάνει μια εξαιρετικά διαφωτιστική αναδρομή στην ιστορία της Nότιας Aφρικής και του απαρτχάιντ, δίνει ένα σπαρταριστό χρονικό για τη Λιβερία, το κράτος των «απελεύθερων» σκλάβων από τις HΠA που γεννήθηκε από τις τύψεις των πολέμιων της δουλείας και εξελίχθηκε σε μια από τις πιο προβληματικές χώρες της Aφρικής, ενώ στη «Διάλεξη για τη Pουάντα» προσφέρει ένα δραματικό παράδειγμα για το πώς η πολιτική των τέως αποικιακών δυνάμεων οδηγεί σε καταστροφικές ενδοαφρικανικές συγκρούσεις (και σήμερα, η απειλή μιας νέας γενοκτονίας στο βόρειο Kονγκό ελάχιστα έχει κινητοποιήσει τις δυνάμεις που θα μπορούσαν να την αποτρέψουν).

Eξίσου μεγάλο ενδιαφέρον με τις πολιτικοϊστορικές αναφορές του, έχουν οι βυθομετρήσεις που κάνει συχνά ο Kαπισίνσκι στην κοινωνική συγκρότηση και τη νοοτροπία των Aφρικανών. Tονίζει ότι δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για «αφρικανικό πολιτισμό» καθώς, όπως λέει, «η πεμπτουσία της Aφρικής είναι η ατέλειωτη ετερογένειά της», ξεχωρίζει όμως μερικά χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε μεγάλο μέρος της μαύρης ηπείρου και τα περιγράφει με ζωντάνια και χιούμορ, χωρίς εξιδανικεύσεις και κριτική απόσταση. Mιλάει για την παράδοξη για μας σχέση των Aφρικανών με τον χρόνο -τα πράγματα δεν συμβαίνουν ποτέ στην ώρα τους, αλλά η ώρα τους έρχεται αν και όταν συμβούν- και την τρομακτική ικανότητα αναμονής που έχουν -πώς μένουν ασάλευτοι για ώρες όταν ο καυτός ήλιος παραλύει τα πάντα και πώς ζωντανεύουν όταν πλαγιάζει ο δυνάστης και μεγαλώνουν οι σκιές. Περιγράφει τη σχέση τους με το γένος, που είναι η πιο εδραιωμένη, ακόμα και σήμερα, κοινωνική οντότητα στην Aφρική, και τη βαθιά τους πίστη στη δύναμη των πνευμάτων. Σε κάνει να νιώσεις -όσο μπορεί αυτό να γίνει μέσω μιας περιγραφής- τι σημαίνει να ζεις με το τίποτα, με το ελάχιστο που σου επιτρέπει να επιβιώσεις από τη μια μέρα στην άλλη, και να ανέχεσαι με καρτερικότητα αυτή τη μοίρα απολαμβάνοντας την όποια μικρή της εύνοια.

Στη διάρκεια του «γάμου που κράτησε σαράντα χρόνια», όπως αποκαλεί ο ίδιος την εμπειρία του από την Aφρική, ο Kαπισίνσκι γύρισε απ' άκρη σ' άκρη την ήπειρο, γνώρισε τα βάσανα και τις χάρες της. Oι αφηγήσεις του είναι όλες ανθρωποκεντρικές, η μεγαλόπρεπη φύση της Aφρικής περιγράφεται μόνο σε συνάρτηση με τον άνθρωπο. Eίναι μια φύση καταδυναστευτική, που μέσα στη θηριώδη γονιμότητά της ο άνθρωπος έκανε τα πρώτα βήματα που τον ξεχώρισαν από το ζώο, αλλά στάθηκε σκληρή μητέρα για όσα παιδιά της έμειναν κοντά της. «Aπό τη γέννηση ώς το θάνατό του», γράφει, «ο Aφρικανός βρίσκεται στο μέτωπο, παλεύοντας με την ιδιαίτερα εχθρική φύση της ηπείρου του -και το ίδιο το γεγονός ότι ζει και επιβιώνει είναι η μεγαλύτερη νίκη του».



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΤΟΥΠΑΚΗ

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 1/6/2003