Ταξίδια με τον Ηρόδοτο

"Ο Ηρόδοτος ταξιδεύει για να απαντήσει στο ερώτημα του παιδιού -από πού ξεφύτρωσαν στον ορίζοντα τα πλοία; Από πού εμφανίστηκαν; Ποια είναι η προέλευσή τους; Ώστε, λοιπόν, αυτό που βλέπουμε με τα μάτια μας δεν είναι τα σύνορα του κόσμου; Υπάρχουν και άλλοι κόσμοι; Και ποιοι είναι αυτοί άραγε;
Η σπουδαιότερη ανακάλυψή του είναι ότι υπάρχουν πολλοί κόσμου. Και ότι καθένας είναι διαφορετικός. Καθένας είναι σπουδαίος. Και πρέπει να τους γνωρίσεις, γιατί αυτοί οι άλλοι κόσμοι, οι άλλοι πολιτισμοί, είναι καθρέφτες μέσα στους οποίους κοιτάζουμε τον εαυτό μας και αυτό που αντιπροσωπεύουμε

Ρίτσαρντ Καπισίνσκι

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι εκδόσεις «Μεταίχμιο» μέσα σε τρία χρόνια παρέδωσαν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, σε εξαιρετική μετάφραση της Ζώγιας Μαυροειδή από τα πολωνικά, τρία πολύ σημαντικά βιβλία του Πολωνού δημοσιογράφου Ρίσαρντ Καπισίνσκι. Αυτά είναι: ο «Εβενος», «Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου» και το παρουσιαζόμενο «Ταξίδια με τον Ηρόδοτο».


Ο Καπισίνσκι στους δημοσιογραφικούς κύκλους είναι γνωστός ως ο πρύτανης ή ο πάπας της πολωνικής δημοσιογραφίας και του ρεπορτάζ. Μέχρι σήμερα έχει γράψει 25 βιβλία, όπου με το ρεπορτάζ του επιμελώς αποκαλύπτει καλυμμένες πραγματικότητες, χωρίς όμως να υποκύπτει στις σειρήνες του μελοδραματισμού και της υπεροχής του δυτικού ανθρώπου. Ο Καπισίνσκι μέσα από την παρουσίαση ιστορικών προσωπικοτήτων, όπως ο Χαϊλέ Σελασιέ, «Ο αυτοκράτορας» (1978), και ο Ρεζά Παχλεβί, «Ο Σάχης των Σάχεων» (1982), περιγράφει τυραννικά και δεσποτικά καθεστώτα αλλά και τους αγώνες για κοινωνική χειραφέτηση. Αλλοτε πάλι εστιάζει την προσοχή του σε σημαντικά γεγονότα και επαναστατικές καταστάσεις για να περιγράψει την καθημερινή ζωή στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική, όπως είναι «Ο Χριστός με το ντουφέκι στους ώμους» (1975), «Ο πόλεμος του ποδοσφαίρου», (1978) και ο «Εβενος» (1998), ενώ έχει μεταφράσει και σχολιάσει «Τα ημερολόγια από τη Βολιβία» (1969) του Τσε Γκεβάρα.


Δεν είναι όμως μόνον ο Τρίτος Κόσμος που μονοπωλεί τα ενδιαφέροντά του. Εχει εκδώσει επίσης πέντε τόμους «Lapidarium Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, IV, V» (1993, 1995, 1997, 2000, 2002) όπου αποκωδικοποιεί τα φιλοσοφικά και πολιτικά του πιστεύω, αλλά και τους στοχασμούς του πάνω σε ζητήματα της θεωρίας της λογοτεχνίας. Το βιβλίο όμως που χρειάζεται ειδικά να διαβάσει το ελληνικό κοινό είναι το «Imperium» (1993), όπου γίνεται μια συγκλονιστική αποτίμηση του χαρακτήρα και των αιτιών κατάρρευσης της Σοβιετικής αυτοκρατορίας.


Ο Καπισίνσκι δεν μας έστειλε από την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική, μόνο κάποιες ανταποκρίσεις και περιγραφές ούτε καν κάποιες άμεσες ειδήσεις που έβγαιναν από το κυνήγι της επικαιρότητας σ' ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο περιβάλλον. Το κυριότερο και βαθύτερο μήνυμα αυτών των ανταποκρίσεων δεν είναι ο υπεροπτικός σεβασμός της διαφορετικότητας, αλλά το μήνυμα της αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης μεταξύ των ανθρώπων. Κίνητρο αυτών των περιπλανήσεων δεν είναι η κυνική συμπόνια του υπερόπτη Δυτικού, -εξάλλου η πατρίδα του από το 1945 είχε καλυφθεί από τα πιο μαύρα σκοτάδια-, αλλά η αντιπάθειά του κατά της καταπίεσης και της φτώχειας.


Ο Πολωνός δημοσιογράφος, μετά την Ιταλία, τη δεκαετία του '50, επισκέπτεται για πρώτη φορά μια χώρα του Τρίτου Κόσμου, τις Ινδίες. Στο ταξίδι του αυτό έχει μαζί του ένα δώρο. Είναι οι «Ιστορίες» του Ηροδότου. Στο εξής ο Ηρόδοτος θα συνοδεύει το δημοσιογράφο στο χρόνο, όταν αυτός ταξιδεύει στο χώρο.


Σύμφωνα με το συγγραφέα, ο Ηρόδοτος δεν είναι μόνον ο πρώτος που είδε τον κόσμο ως ένα παγκοσμιοποιημένο φαινόμενο, αλλά είναι κι εκείνος που αποκάλυψε πως ο άλλος είναι ο καθρέφτης μέσα στον οποίο μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας, (σελ. 349). Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου μάς αποκαλύπτει μια μεγάλη αλήθεια, πως για τον άλλον εμείς είμαστε ο άλλος. Ο ρεπόρτερ Καπισίνσκι δεν προσπαθεί να κατανοήσει τον άλλον, αλλά να καταλάβει πώς ο άλλος κατανοεί αυτόν.


Σ' αυτό το βιβλίο ο σημαντικός αυτός ρεπόρτερ του ανθρωπισμού και της ελευθερίας μάς αποκαλύπτει, όχι τόσο στιγμιότυπα από τα ταξίδια του, αλλά τον Ηρόδοτο και τις Ιστορίες του ως τον μεγάλο εμπνευστή των αρχών του. Εδώ όμως έχουμε να κάνουμε με τον πραγματικό Ηρόδοτο και όχι αυτόν της σχολικής μας παιδείας, που βρισκόταν μακριά από τις ευαισθησίες για την ύπαρξη του άλλου. Ο κατά τον Καπισίνσκι Ηρόδοτος δεν είναι απλώς ένας μεγάλος ταξιδευτής που πρώτος έσπασε τα όρια του επαρχιωτισμού τού χώρου. Ο Ηρόδοτος είναι επίσης ο απαραίτητος συνοδοιπόρος του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος αγωνίζεται κατά του επαρχιωτισμού της συνείδησης του χρόνου, κατά αυτής της συνείδησης που δεν αναγνωρίζει τίποτα πέραν από το παρόν. Στις Ιστορίες του μεγάλου αρχαίου ιστορικού και παραμυθά ανακαλύπτουμε τα μυστικά της κίνησης όχι μόνο στο χώρο, αλλά και στο χρόνο.


Από τη μια, έχουμε να κάνουμε με τον ιστορικό των ανθρώπινων απόψεων, της αγάπης για την ελευθερία και από την άλλη, με τον παραμυθά Ηρόδοτο ο οποίος πάντοτε όμως προειδοποιεί πως αυτά που γράφει, είναι αυτά που οι άλλοι υποστηρίζουν στις συζητήσεις τους. Η μοναδική πηγή της ηροδότειας ιστορίας είναι η περιέργεια. Είναι αυτή η περιέργεια που ύστερα από 2.000 χρόνια αποτέλεσε το κίνητρο για την εγκυκλοπαιδική ανάπτυξη της γνώσης και του Διαφωτισμού. Αν η περιέργεια είναι η πηγή των Ιστοριών του Ηρόδοτου, οι συζητήσεις με τους άλλους, οι μαρτυρίες και η υποκειμενική ματιά τους, αποτελούν το υλικό και το περιεχόμενο της. Ο Ηρόδοτος γνωρίζει πολύ καλά πως η μνήμη είναι ένας σύντροφος απαραίτητος σε κάθε οδοιπόρο ιστορικών μονοπατιών, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και σημείο που χάνεται. Ο αγώνας του Ηρόδοτου είναι αγώνας για τη διατήρηση της μνήμης και την καταγραφή των παραλλαγών του παρελθόντος. Μήπως δεν πρέπει να είναι αυτός και ο αγώνας της πραγματικής δημοσιογραφίας;


Στο «Ταξίδια με τον Ηρόδοτο» έχουμε να κάνουμε πραγματικά με ένα διπλό βιβλίο. Στο πρώτο βιβλίο έχουμε το ρεπορτάζ, στο δεύτερο όμως η αύρα της σκέψης του Ηρόδοτου συνοδεύει τον Καπισίνσκι και τον δροσίζει στις ζεστές μέρες και νύχτες του στις Ινδίες, στο εξεγερμένο Κονγκό, στην Αίγυπτο του Νάσερ, ακόμη και στην Κίνα των Εκατό Λουλουδιών του «μεγάλου τιμονιέρη». Αυτή η σκέψη που τον ενθαρρύνει σε δύσκολες συνθήκες, δίνει όχι μόνο πνοή, αλλά και νόημα στο ρεπορτάζ. Ο δημοσιογράφος καταλαβαίνει πως η αποστολή του είναι να σηκώσει το πέπλο που εμποδίζει τους ανθρώπους να κοιταχτούν στα μάτια, για να συνειδητοποιήσουν πως το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η κοινή ανθρώπινη φύση και μοίρα.


Ο Καπισίνσκι δεν λειτουργεί ως απλός ρεπόρτερ, ούτε ως ανθρωπολόγος· δεν είναι ούτε καν ο συγγραφέας που μας κάνει λιγότερο αινιγματικό τον Τρίτο Κόσμο. Ο Καπισίνσκι είναι κυρίως ο αγγελιαφόρος που με τους χτύπους της γραφομηχανής του (άλλωστε δηλώνει ότι δεν γράφει σε υπολογιστή, παρά μόνο σε γραφομηχανή) στέλνει το μήνυμα, αλλά και την προειδοποίηση πως το πρώτο χαρακτηριστικό μας σ' αυτή τη γη δεν είναι η εθνική μας ταυτότητα και η θρησκευτική μας πίστη ή αθεΐα, αλλά η ανθρωπινή μας ιδιότητα. Ολα τα άλλα, όπως είναι το χρώμα, η φυλή, το έθνος, η θρησκεία, οι πολιτικές μας πεποιθήσεις, εάν τα βλέπουμε σε αντιδιαστολή με τη βασική μας ιδιότητα, είναι παραγωγοί μίσους και μισαλλοδοξίας. Στο έργο του φαίνεται τόσο αληθινή η φράση «Ευρώπη, Ασία, Αφρική, αυτά τα μικρά μέρη του κόσμου» του μεγάλου Ρωμαίου, πρωτίστως Δασκάλου και δευτερευόντως Αυτοκράτορα, του Μάρκου Αυρήλιου.


Ετσι, όταν στον «Εβενο» μιλάει για το γεγονός πως η επιστημονική αφαίρεση δεν παίζει κανένα ρόλο στη ζωή της Αφρικής, πως ο ατομισμός είναι κάτι το ξένο στους Αφρικανούς, δεν θέλει να υποστηρίξει πως οι παραπάνω αξίες είναι κάτι από τη φύση τους ξένο στους μη Δυτικούς ανθρώπους. Η θέση του είναι πως δεν υπάρχει μια μεταφυσικά καθορισμένη φύση του ανθρώπου, αλλά αυτή διαμορφώνεται μέσα στην πραγματική Ιστορία.


Οι αναγνώστες των έργων του Καπισίνσκι γνωρίζουν πολύ καλά πως ο μόνιμος εχθρός του είναι ο φανατισμός, κυρίως ο εθνικιστικός και ο θρησκευτικός. Ο εθνικισμός και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός απειλούν τα θεμέλια του ανθρώπινου πολιτισμού, όχι μόνο στην Ασία, την Αφρική ή τα Βαλκάνια, αλλά και στην καρδιά της Ευρώπης και της Αμερικής. Ο εθνικισμός, ο ρατσισμός και η θρησκευτική μισαλλοδοξία απειλούσαν πάντα, απειλούν και σήμερα τις βάσεις συγκρότησης δυτικών και ανατολικών κοινωνιών. Ο αγώνας κατά αυτής της απειλής εκφράζει το μόνιμο αγώνα του ανθρώπου να επιζήσει και να ζήσει καλύτερα. Τα εργαλεία στον αγώνα κατά αυτών των τριών απειλών είναι ο Διαφωτισμός, ο Ανθρωπισμός και η Δημοκρατία. Μάρτυρες, για το βαθμό στον οποίο οι «εχθροί» του ανθρωπισμού κάνουν δύσκολη τη ζωή των ανθρώπων, είναι όσοι έχουν εγκαταλείψει τις πατρίδες τους για να ζήσουν σε έναν κόσμο στον οποίο τους θεωρούν ξένους· είναι οι Αλβανοί και οι Πακιστανοί στην Ελλάδα, οι Μαροκινοί και οι Αλγερινοί στη Γαλλία, οι Ελληνες και οι Τούρκοι στη Γερμανία, οι Ρώσοι και οι Καυκάσιοι στην Πολωνία και η καταγραφή τέλος δεν έχει.


Αν σήμερα η δημοσιογραφία καλείται να μετασχηματισθεί για να σωθεί, αν ο σύγχρονος προοδευτικός Τύπος πρέπει να μας αποκαλύπτει όχι τι να σκεφτούμε, αλλά τι χρειαζόμαστε για να σκεφτούμε, τότε ο Καπισίνσκι θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο εκπρόσωπος Τύπου αυτής της δημοσιογραφίας.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/06/2006