Η επερχόμενη αναρχία

Λίγα δημοσιογραφικά κείμενα έχουν ασκήσει επιρροή στην πολιτική επιστήμη και τις διεθνείς σχέσεις. Ακόμη λιγότερα έχουν συμβάλλει στην διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλων κρατών της Δύσης. Η «επερχόμενη αναρχία» ανήκει σ' εκείνα τα ελάχιστα κείμενα που έχουν επιτύχει και τα δύο.




ΚΡΙΤΙΚΗ



Πολλά και ενδιαφέροντα βιβλία είδαν τελευταία το φως της δημοσιότητας, σε μια προσπάθεια να καλυφθεί το πράγματι αυξημένο ενδιαφέρον για κείμενα που είτε αφορούν άμεσα ή έμμεσα το Ισλάμ είτε εξηγούν και αναλύουν την ­ εξαιρετικά πολύπλοκη πια ­ διαμορφωθείσα κατάσταση στις διεθνείς σχέσεις. Λαμβάνοντας επιπλέον υπόψη ότι τα τραγικά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου όχι μονάχα άλλαξαν τον παγκόσμιο πολιτικό χάρτη, αλλά αποτελούν επίσης ένα αυτονόητο βαρόμετρο για την αξιοπιστία των αναλύσεων που προηγήθηκαν αυτών, τότε η παρούσα έκδοση αποκτά σίγουρα πρόσθετο ενδιαφέρον.

Κατ' αρχάς, ο Robert D. Kaplan είναι αυτό που θα λέγαμε «άνθρωπος του κατεστημένου», όσο παραπλανητικά και αν λειτουργεί συχνά αυτός ο χαρακτηρισμός. Αρθρογραφεί στις μεγαλύτερες αμερικανικές εφημερίδες, διδάσκει σε εξειδικευμένες στρατιωτικές σχολές, και η οπτική γωνία καθώς και η μεθοδολογία με τις οποίες αναλύει την πραγματικότητα απηχούν πολύ περισσότερο τον «ρεαλισμό», έτσι όπως εκφράζεται πίσω από τις σφαλισμένες πόρτες των κέντρων παραγωγής πολιτικής, παρά τον ευρείας κατανάλωσης, και εν πολλοίς υποκριτικό, «ανθρωπισμό» των τηλεοπτικών παραθύρων. Επιπλέον, και αυτό έχει ξεχωριστή σημασία, ο Kaplan διαθέτει μια εξαιρετικά πλούσια εμπειρία από την πραγματική ζωή στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, της Ανατολικής Ευρώπης ή της Μέσης Ανατολής, εμπειρία που μπολιάζει εξαιρετικά γόνιμα τις θεωρητικές προσεγγίσεις του.

Το βιβλίο αποτελεί συλλογή εννέα άρθρων που γράφτηκαν και δημοσιεύτηκαν στο διάστημα από το 1993 ως την άνοιξη του 1999, και έχει ως υπότιτλο Η απομυθοποίηση των ονείρων του μετα-ψυχροπολεμικού κόσμου. Ειδικότερα για τον έλληνα αναγνώστη, με τις πολιτικές και ψυχολογικές ιδιαιτερότητές του (βλ. άκρατος αντιαμερικανισμός, ελληνοκεντρισμός), η αναμέτρηση με τη σκέψη του Kaplan συνιστά ένα είδος πολιτισμικής πρόκλησης ­ αν όχι ψυχοδράματος.

Το πρώτο άρθρο, και αυτό που χαρίζει τον τίτλο του στη συλλογή, αποτελεί μια απαισιόδοξη εκτίμηση σε σχέση με το διαρκώς διευρυνόμενο οικονομικό και πολιτισμικό χάσμα, τόσο ανάμεσα στις ανεπτυγμένες χώρες και εκείνες του Τρίτου Κόσμου όσο και στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων χωρών. Ο συγγραφέας θεωρεί ουτοπική την άποψη ότι η ευημερία του ανεπτυγμένου κόσμου θα διαχυθεί μέσω της παγκοσμιοποίησης στους λαούς των χωρών του Τρίτου Κόσμου, ενώ αντίθετα προβλέπει ότι οι περιοχές αυτές θα αποτελέσουν εστίες αποσταθεροποίησης τα επόμενα χρόνια.

Στο δεύτερο άρθρο με τίτλο Μήπως η Δημοκρατία ήταν μια παρένθεση; υποστηρίζεται η άποψη ότι ο έξωθεν επιβαλλόμενος εκδημοκρατισμός δεν βοηθάει πάντοτε τις χώρες που τον υιοθετούν όταν δεν προϋπάρχει σε αυτές το απαιτούμενο οικονομικό και πολιτισμικό υπόβαθρο. Φέρνει ως παράδειγμα τη Ρωσία (περίπτωση αποτυχίας) και την Κίνα (περίπτωση όπου ο αυταρχισμός αποδείχτηκε οικονομικά πιο αποτελεσματικός), καθώς και πολλών χωρών της Αφρικής όπου η «επιβολή» δημοκρατικών κυβερνήσεων οδήγησε σε εξαιρετικά βίαια καθεστώτα. Στο ίδιο μήκος κύματος βρίσκεται και το Ο Ιδεαλισμός δεν θα σταματήσει τους μαζικούς φόνους, μια οξυδερκή κριτική στον σύγχρονο «φιλελευθερισμό» και στην αντίληψη που θέλει την ιδέα της «προόδου» να αποτελεί φάρμακο για όλα τα δεινά στη γη.

Αλλα άρθρα αναφέρονται στον σημαντικό ρόλο των υπηρεσιών πληροφοριών στον σημερινό κατακερματισμένο κόσμο ή στη θεωρία του «λιγότερου κακού» κατά τη λήψη αποφάσεων· αποτίνει (όχι δίχως κριτική) φόρο τιμής στον πάπα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής Χένρυ Κίσσιντζερ, εξαίρει τη σπουδαιότητα της λογοτεχνίας στην κατανόηση του κόσμου (κατακεραυνώνοντας τους σημερινούς διαμορφωτές πολιτικής που ενημερώνονται μονάχα από το CNN) και η συλλογή κλείνει με το πλέον «επιθετικό» άρθρο που τιτλοφορείται Οι κίνδυνοι της ειρήνης.

Συνολικά, όσο και αν σε ορισμένα σημεία προκαλούν το «κοινό αίσθημα», οι απόψεις και οι αναλύσεις του Kaplan αποπνέουν πνευματική οξυδέρκεια και τόλμη, καθώς και βαθιά, εκ των έσω, γνώση των θεμάτων. Ο λόγος του, συχνά δυσάρεστος και κυνικός, είναι εξίσου συχνά ανατριχιαστικά προφητικός: «Η ειρήνη που νομίζουμε ότι έχουμε είναι μόνο ένα διάλειμμα πριν από έναν ακόμη κύκλο συγκρούσεων. [...] Οι δείκτες του ρολογιού κινούνται προς κάτι δυσάρεστο, ενώ η πολιτισμική μας ψυχαγωγία έχει ξεπέσει σε τέτοιο σημείο που η τελετή απονομής των Όσκαρ επέχει θέση εθνικής εορτής».



Κώστας Κατσουλάρης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-11-2001