Αφηγηματολογία

Η Αφηγηματολογία είναι ένα βιβλίο χρηστικό, που αναφέρεται στη θεωρία του αφηγηματικού λόγου και στις μεθόδους ανάλυσης της αφηγηματικής πεζογραφίας. Απευθύνεται σε όσους διδάσκουν λογοτεχνία (πανεπιστημιακούς, καθηγητές μέσης εκπαίδευσης), σε όσους σπουδάζουν λογοτεχνία, αλλά και σε μαθητές λυκείου· τέλος, σε όσους γράφουν για την λογοτεχνία (κριτικούς, ερευνητές κλπ.). Φιλοδοξεί να προσφέρει, σε σύντομο χρόνο, επαρκή και έγκυρη γνώση για τα σχετικά θέματα. Γι' αυτό επιχειρεί να πετύχει μια ισορροπία ανάμεσα στη θεωρητική κατάρτιση και στις πρακτικά αναγκαίες πληροφορίες για την ανάλυση και ερμηνεία των κειμένων.





ΚΡΙΤΙΚΗ



H αφήγηση είναι ομολογουμένως μια αρχετυπική πράξη της ανθρωπότητας. Πλάι στην αρχέγονη εικόνα της μητέρας με το μωρό στην αγκαλιά, μία άλλη εικόνα εξίσου σημαντική: η γιαγιά, κοντά σε ένα ζεστό κέντρο (το τζάκι), αφηγείται παλιές ιστορίες στα εγγόνια της. Σύμβολο αναβολής του θανάτου, η αφήγηση πολλαπλασιάζει τη μία νύχτα σε χίλιες. Ωστόσο η μελέτη της αφήγησης περίμενε τον 20ό αιώνα για να γίνει αντικείμενο αυτόνομης επιστημονικής έρευνας. Ως τότε οι ειδικοί μοιράζονταν ανάμεσα σε θιασώτες της λογοτεχνικής και της μη λογοτεχνικής πεζογραφίας ή του φανταστικού και του πραγματικού. Οι ποιητικές του παρελθόντος δεν αναφέρουν την αφήγηση, εκτός και αν ανήκει στο ευγενές λογοτεχνικό είδος, το έπος, μας πληροφορεί ένα όμορφο βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα στον Καναδά και στη Γαλλία (Jean Molino - Raphael Lafhail-Molino, Homo fabulator. Theorie et analyse du recit, εκδόσεις Lemeac και Actes Sud).

Αλλά επειδή δεν υστερούμε σε τίποτε από τους «εταίρους» μας, το καινούργιο βιβλίο του Ερατοσθένη Καψωμένου μάς δίνει μια πλήρη εικόνα της αφηγηματολογίας στον αιώνα που τη γέννησε, εξάγει από τη θεωρία μοντέλα μελέτης της ελληνικής πεζογραφίας, κινείται με άνεση σε φορμαλιστικές, ανθρωπολογικές και φιλοσοφικές συνιστώσες της θεωρίας. Χωρίς να εγκαταλείψει ποτέ την αυστηρή επιστημονικότητα που τον χαρακτηρίζει, ο συγγραφέας κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη με την εναλλαγή θεωρίας και παράθεσης - ανάλυσης κειμένων, ενώ καταλήγει πάντα σε μια ολοκληρωμένη μελέτη της αφήγησης που εξετάζει.

Στο πρώτο μέρος με τίτλο «Αφηγηματολογικές θεωρίες» ο Καψωμένος παρουσιάζει τη γέννηση και την ωρίμανση της επιστήμης που διακονεί. H επιστήμη της αφηγηματολογίας αρχίζει στη Ρωσία με τον φορμαλισμό, για να αναδειχθεί σε ανάλυση της δομής του αφηγηματικού κειμένου και συνάμα σε θεωρία της αφηγηματικής πράξης. Οι φορμαλιστές ενδιαφέρονται κυρίως για τεχνήματα και συμβάσεις, μελετώντας το περιεχόμενο ως λειτουργία της μορφής. Λίγο αργότερα στην ίδια χώρα, το νέο πεδίο έρευνας αποκτά κοινωνιολογικές και κυρίως φιλοσοφικές προεκτάσεις με τον Μπαχτίν και τον κύκλο του.

Ο E. Καψωμένος δεν παραθέτει άκριτα τους θεωρητικούς της αφήγησης. Στην περίπτωση, λ.χ., του ρώσου εθνολόγου Βλαντιμίρ Προπ παρουσιάζει τη μέθοδο, της ασκεί κριτική και στη συνέχεια κάνει διάλογο με την κριτική του Λεβί-Στρος, με ουσιαστικό στόχο να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τόσο τον φορμαλισμό όσο και τη λογική της δομικής ανάλυσης, όπου «μορφή και περιεχόμενο είναι της ίδιας υφής». Τη 15ετία 1960-1975 οι γάλλοι σημειολόγοι ανέπτυξαν τον κλάδο της αφηγηματολογίας, με κύριο εκπρόσωπο τον Α. J. Greimas. Το βιβλίο του H δομική σημαντική (1966) προτείνει ένα μοντέλο δράσης που βασίζεται στη βούληση, στη γνώση και στη δυνατότητα. Αργότερα ο Greimas θα προτείνει την εφαρμογή της σημειωτικής σε μοντέλα οργάνωσης της συμπεριφοράς του ατόμου αλλά και των κοινωνικών πρακτικών γενικότερα. Αυτό το άνοιγμα της σημειωτικής - που αρχικά έθετε τον εξωτερικό κόσμο σε παρένθεση - στον άνθρωπο και στην κοινωνία ο Καψωμένος αποκαλεί «μικρή επανάσταση στην περιοχή των επιστημών του ανθρώπου». Στη συνέχεια η θεωρία του αφηγηματικού λόγου του Genette θα μας εισαγάγει σε νέες ανακαλύψεις: τις διάφορες λειτουργίες του αφηγητή, τη φωνή του, την οπτική του γωνία.

Στο σύντομο δεύτερο μέρος («Μεθοδολογία ανάλυσης του αφηγηματικού λόγου») αναπτύσσεται η μέθοδος της αφήγησης και γίνονται σαφείς οι διδακτικοί στόχοι του πονήματος. Εδώ ο E. Καψωμένος χτίζει τη δική του πρόταση πάνω στις ποικίλες αφηγηματολογίες που παρουσίασε: ενώ επιδίδεται σε παραδειγματική ανάλυση επιχειρεί «μια αναδιάταξη των δεδομένων της συνταγματικής ανάλυσης», κάνοντας μια σημαντική προσθήκη στο μοντέλο του Greimas. Θεμελιώνει με αυτόν τον τρόπο «την παραδειγματική ανάλυση των αφηγηματικών περιεχομένων» με τη βοήθεια παραδειγματικής επεξεργασίας. Αυτό τον οδηγεί στην εξέταση του λογοτεχνικού έργου «ως ένα αυστηρά οργανωμένο σύστημα».

Ως εδώ κυριαρχεί στο βιβλίο μια ολοκληρωμένη παρουσίαση της βιβλιογραφίας του 20ού αιώνα για το πεδίο της αφηγηματολογίας. Στο τρίτο μέρος έχουμε εφαρμογές των μοντέλων με εξαιρετικές, και συχνά πρωτότυπες, αναγνώσεις των έργων. Ο Καψωμένος χρησιμοποιεί διάφορα είδη του αφηγηματικού λόγου: δημοτικό τραγούδι, παραμύθι, διήγημα, μυθιστόρημα, προσκαλώντας μας να διαβάζουμε πολλά επίπεδα ταυτόχρονα. Κορύφωση του βιβλίου αποτελεί το κεφάλαιο για το μυθιστόρημα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται. Και όπως οι ήρωες του Καζαντζάκη ξεκινούν «από τον εσωτερικό αγώνα» και «προχωρούν στην ανοιχτή δράση ενάντια στην αδικία», από το ατομικό δηλαδή στο κοινωνικό ή και στο εθνικό, η γραφή του Καψωμένου κινείται από τις σχηματικές αναλύσεις σε εμπνευσμένα σχόλια, που δίνουν μια οργανική ερμηνεία σε ολόκληρο το έργο. Οπως μας εξηγεί ο ίδιος, η «στενή συνάρτηση της ατομικής με την κοινωνική περιπέτεια» επιβάλλει μια κοινωνιολογική ανάγνωση. H προσέγγιση βρίσκεται επομένως πρώτιστα μέσα στα ίδια τα κείμενα και σε δεύτερη φάση στη θεωρία. Το μυθιστόρημα του Καζαντζάκη εμπνέει τον μελετητή του να τολμήσει μια άλλη σημειωτική ανάγνωση και να συνδέσει το θείο δράμα με το ανθρώπινο, το εθνικό με το κοινωνικό. Το θέμα της αδικίας, σημαντικό στο δημοτικό μας τραγούδι, άρα στην ψυχή του λαού, γίνεται εδώ ο άξονας του ιδεολογικού πλέγματος του μυθιστορήματος, πλέγμα συνάμα μεταφυσικό και κοινωνικό. Ετσι σε 25 σελίδες δίνεται μια πυκνή μελέτη του έλληνα πεζογράφου και μια εφαρμογή της αφηγηματολογίας που οδηγεί σε σύνθετη σύλληψη του έργου. Ο αναγνώστης ανακαλύπτει μια «μαρξιστική ανατομία της κοινωνίας» και ταυτίζει τον Χριστό με την Επανάσταση.

H Αφηγηματολογία του E. Καψωμένου είναι ένα βιβλίο βιωμένο, το οποίο βγήκε προφανώς από πολυετή διδασκαλία της αφηγηματολογίας και της ελληνικής πεζογραφίας στο πανεπιστήμιο. Ο Δημήτρης Τζιόβας, στη δική του αφηγηματολογία (Το παλίμψηστο της ελληνικής αφήγησης, εκδόσεις Οδυσσέας, β' έκδοση, 2002), μας θυμίζει ότι η αφηγηματολογία, μεταγλώσσα που μιλά για την αφήγηση, «είναι τελικά κι αυτή μια αφήγηση». H αφήγηση του Ερατοσθένη Καψωμένου, σύνθετη και σε πολλαπλά επίπεδα, με άλλα λόγια, αμιγώς σημειωτική, μας καλεί στην ανάγνωση (αναγνώριση-ενθύμηση) της δημιουργικής τεχνικής της ελληνικής πεζογραφίας.



Ζωή Σαμαρά (ομότιμη καθηγήτρια της Θεωρίας της Λογοτεχνίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-06-2004