Περιπλάνηση στον κόσμο

Για να καταλάβεις την Πόλη, πρέπει να περπατήσεις. Όχι τραμ. Όχι ταξί. Οι ομορφιές της Πόλης δεν είναι φανερές στα μάτια του βιαστικού διαβάτη. Δεν βρίσκονται πάντοτε στην οριζόντια προέκταση της οπτικής ακτίνας. Δεν μιλάν. Δεν φωνάζουν: «Εδώ είμαι. Στάσου να με ιδείς». Όχι οι ομορφιές της Πόλης είναι διακριτικές, κρυμμένες στα πιο απίθανα μέρη, πονηρότατα ντυμένες, πολλές φορές, με τα κουρέλια της ασκήμιας και της αθλιότητας. Πρέπει λοιπόν να περπατήσεις, να περπατήσεις. Το μάτι σου πρέπει να είναι ερευνητικό, ανήσυχο. Η νοημοσύνη σου ακονισμένη σαν ξυράφι. Η ψυχή σου σε συναγερμό. Η ευαισθησία σου να δονείται. Οι ιστορικές σου γνώσεις πάντοτε σε επιφυλακή, να εξάπτουν την φαντασία σου. Και να περπατάς. Να περπατάς ώσπου να μη νιώθεις τα πόδια σου απ' την κούραση.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πνεύμα μιας εποχής καθορίζει εν πολλοίς τα επιτελούμενα έργα. Στις αρχές του 21ου αιώνα δεν αξιολογείται τόσο η διάσωση ενός παλαιότερου συγγραφέα όσο η τοποθέτηση απέναντί του με τον πήχη των ημερών. Προτεραιότητα δίνεται στη θεωρία έναντι της έρευνας των πηγών, στις προλογισμένες επανεκδόσεις αντί των κριτικών και σχολιασμένων, στις μυθιστορηματικές βιογραφίες παρά στις βιογραφίες, στις συζητήσεις εφ' όλης της ύλης και όχι σε χρονοβόρα έργα υποδομής όπως η συστηματική σύνταξη μιας βιβλιογραφίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μάλλον εγωκεντρικής νοοτροπίας, η αντιμετώπιση όσων συγγραφέων βρίσκονται κάτω από την ομπρέλα της γενιάς του Μεσοπολέμου. Οι βιβλιογραφίες σπανίζουν, κομμάτι του έργου πολλών εξ αυτών λανθάνει εισέτι στα σώματα των εφημερίδων, η αλληλογραφία τους, κάποτε και έργα τους, αποσιωπώνται από προστατευτικούς κληρονόμους ή και εκδότες, όσο για τις βιογραφίες συνήθως μένουν στις υποσχέσεις. Αλλά και οι μελέτες, λιγοστές, χαρακτηρίζονται από επιφυλακτικότητα και επικριτική διάθεση, σε αντίθεση με την επιείκεια που επιδεικνύεται, κατά κανόνα, για τους ζώντες συγγραφείς, και δη τους νεότερους.

Με αργούς ρυθμούς 42 χρόνια μετά τον θάνατο του Μ. Καραγάτση, εξακολουθούν να τον ανακαλύπτουν, κυρίως μέσα από την εφημερίδα «Βραδυνή». Το 1991 ο Θ. Θ. Νιάρχος παρουσίασε, υπό τον δηλωτικό τίτλο Από Ανατολή σε Δύση (εκδ. Καστανιώτη), μια πρώτη συναγωγή 58 ταξιδιωτικών κειμένων, δημοσιευμένων από τον Μάρτιο του 1949 ως και τον Αύγουστο του 1952. Το 1999 ο Ι. Βιβιλάκης συγκέντρωσε, σε μια σχολιασμένη έκδοση, το σύνολο των θεατρικών κριτικών του, που καλύπτουν την περίοδο 1946-1960 (εκδ. Εστία). Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς η Μαρίνα Καραγάτση και ο Θ. Θ. Νιάρχος ανέσυραν το μυθιστόρημα Οι λησταί στα πρόθυρα των Αθηνών, δημοσιευμένο σε συνέχειες στη διάρκεια του 1952 (εκδ. Καστανιώτη). Τους πρώτους μήνες του 2002 προστέθηκαν δύο ακόμη εκδόσεις· ένα δεύτερο βιβλίο με ταξιδιωτικά κείμενα και η 28η έκδοση του μυθιστορήματος Η μεγάλη χίμαιρα, με εισαγωγή της Μ. Μικέ, 66 χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση σε συνέχειες στο περιοδικό «Νέα Εστία» (σε επτά τεύχη, από την 1η Ιανουαρίου ως την 1η Απριλίου 1936, με εικονογράφηση Σπ. Βασιλείου) και 49 από την πρώτη έκδοση του βιβλίου, εν αναμονή και της τηλεοπτικής μεταφοράς του από τους Βαγ. Γκούφα και Κ. Κουτσομύτη. Και τα δύο βιβλία από την Εστία, κατ' εξοχήν εκδοτικού οίκου του Μ. Καραγάτση και ολόκληρης της ομάδας.

«Ο Καραγάτσης λειτουργεί σταθερά ως παντεπόπτης συγγραφέας είτε γράφει μυθιστορήματα είτε εκτελεί δημοσιογραφικές αποστολές, ή συντάσσει κριτικά σημειώματα. Προέχει σταθερά ο αφηγηματικός του οίστρος...» παρατηρεί στην εισαγωγή της η επιμελήτρια της έκδοσης Α. Φραντζή. Γι' αυτό και επέλεξε κείμενα με συγγενές ύφος και τα παρέταξε σε θεματικές ενότητες, έναντι της χρονολογικής σειράς δημοσίευσής τους που είχε προκρίνει ο Θ. Θ. Νιάρχος για όσα κείμενα αναφέρονταν στο ίδιο ταξίδι. Κανένας από τους δύο μελετητές δεν προσδιορίζει τον συνολικό αριθμό των ταξιδιωτικών κειμένων, πιθανώς και λόγω της δυσκολίας διαχωρισμού, στην περίπτωση του Καραγάτση, του ταξιδιωτικού από το χρονογράφημα, το δημοσιογραφικό σχόλιο ή και το διήγημα.

Στο πρόσφατο βιβλίο προτάσσονται τέσσερα κείμενα για ένα ταξίδι στη Θεσσαλία, δημοσιευμένα στην εφημερίδα «Καθημερινή» τον Μάιο του 1938. (Δεν παρέχονται πληροφορίες για παρεμφερή κείμενα του Καραγάτση στην εν λόγω εφημερίδα.) Ακολουθούν έξι ενότητες από ισάριθμα ταξίδια που αντλούνται αποκλειστικά από την εφημερίδα «Βραδυνή», οι ίδιες με αυτές του προηγούμενου βιβλίου, εξαιρουμένου του ταξιδιωτικού στην Κένυα, το οποίο φαίνεται ότι κρίθηκε υπερβαλλόντως μυθοπλαστικό (για την τελευταία ενότητα σημειώνεται πως προέρχεται από το Αρχείο Καραγάτση, ωστόσο στο προηγούμενο βιβλίο τα πέντε εκ των έξι κειμένων αναφέρονταν ως δημοσιευμένα στη «Βραδυνή»): έξι κείμενα με εντυπώσεις από την Αγγλία (δημοσιευμένα το διάστημα 9/3-2.5.1949), έντεκα για τις Ηνωμένες Πολιτείες (7/11-27.12.1950), έξι από τη Σμύρνη (28/5-2.6.1951), δεκατέσσερα για την Κωνσταντινούπολη (11/6-9.7.1951), πέντε παρισινά (24/5-19.6.1952) και έξι ακόμη νησιώτικα (1949-1952). Από αυτά τα 52 κείμενα, οκτώ δεν συμπεριλαμβάνονταν στην προηγούμενη έκδοση, οπότε τα ανασυρθέντα ταξιδιωτικά του Καραγάτση ανέρχονται αισίως σε 66. Στην καινούργια έκδοση γίνονται ορισμένες λεκτικές επεμβάσεις, αν και πάλι δεν σχολιάζονται τα λίγα πρόσωπα που αναφέρονται ονομαστικά. Αυτή τη φορά τα κείμενα, πέραν του τίτλου τους, διατηρούν τον υπέρτιτλο ή και υπότιτλο της εφημερίδας προς πληρέστερη διαγραφή των περιεχομένων.

Ναι μεν ο Καραγάτσης δεν εξέδωσε ούτε ένα ταξιδιωτικό βιβλίο, πιθανώς και λόγω του σύντομου βίου του, με αυτές όμως τις δύο μεταθανάτιες εκδόσεις δείχνει να στοιχίζεται πίσω από τον ακαταπόνητο οδοιπόρο Ν. Καζαντζάκη, τον λυρικό ποιητή Κ. Ουράνη ή τον μοναχικό κοσμοπολίτη Ζ. Παπαντωνίου, συγκεντρώνοντας ορισμένες από τις αρετές τους, όπως και κάποια χαρακτηριστικά τους, που σήμερα πια εκλαμβάνονται ως κουσούρια. Και αυτός, ένας καλλιεργημένος και ευαίσθητος ταξιδιώτης, που εκπλήσσει με το εύρος των ιστορικών του γνώσεων. Καθόλου προχειρογράφος, αφηγείται αβίαστα, χωρίς εκζήτηση και πομπώδες ύφος. Συχνά προσδίδει στις εντυπώσεις του μυθοπλαστικό άρωμα, καθώς μεταφέρει ή και πλάθει στιχομυθίες, σκιαγραφώντας χαρακτηριστικούς τύπους. Για να αποδώσει την ατμόσφαιρα ενός τόπου, περιγράφει στιγμιότυπα, πιθανώς και επινοεί σκηνές των οποίων υποτίθεται πως στάθηκε αυτόπτης μάρτυρας. Βασικό μέλημά του η ανάδειξη της ιδιομορφίας μιας χώρας, προπαντός των διακριτικών γνωρισμάτων της ντόπιας κοινωνίας, γι' αυτό και συγκρίνει τους γηγενείς διαφορετικών τόπων, τους Αγγλους με τους Σκωτσέζους ή τους Αμερικανούς, ενώ ο έλληνας μετανάστης δίνει ένα σταθερό μέτρο αντιπαραβολής.

Στα ταξίδια στη Δύση, επιδοκιμάζει αλλά και επικρίνει μετά διακριτικής ειρωνείας. Θαυμαστής του ωραίου, επισημαίνει «το άκρατο πρακτικό πνεύμα των Αμερικανών», ενός μεγάλου μεν λαού που στερείται ωστόσο καλαισθησίας. Ειδικά οι εντυπώσεις του από τον Νέον Κόσμον, πενήντα χρόνια αργότερα, αποκτούν όλως ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αποστροφή προκαλεί στον Μ. Καραγάτση η ομοιομορφία του αμερικανικού μεσοαστικού σπιτιού, που είχε καταλήξει υπνωτήριο και μόνο της οικογένειας, αλλά και ο Αμερικανός, όπως οργώνει με το αυτοκίνητό του την ύπαιθρο, μένοντας μακράν του υπαίθρου, δηλαδή του φυσικού περιβάλλοντος. Απορεί πώς οι Αμερικανοί δεν νιώθουν τη σωματική ανάγκη να μεταχειρισθούν τα πόδια που τους έδωσε ο Θεός, ευτυχείς στην «απομόνωση ενός κλουβιού από ατσάλι και κρύσταλλο». Πίστευε ακράδαντα πως ο Ευρωπαίος, πόσο μάλλον ο Ελληνας «ποδάνθρωπος», ανήκει σε «διαφορετική βιολογική συνομοταξία» από τον Αμερικανό «τροχάνθρωπο». Πού να ήξερε ο δυστυχής πως στον Νέον Κόσμον του 1950 αντίκριζε σκηνές από μια Ελλάδα που δεν έμελλε να γνωρίσει. Ούτε την Αθηναία του 2000 θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί. Τον απωθεί η όμορφη Αμερικάνα που έχει ένα μεγάλο «χάντικαπ»: έλλειψη θηλυκότητας. «Επειδή τα κοινωνικά δεδομένα την έκαναν να ξεστρατίσει - κατά μεγάλο ποσοστό - από τη γυναικεία φύση, που προστάζει τη γυναίκα να απολαμβάνει τον έρωτα διά της υποταγής στον άντρα...».

Σε αντίθεση, οι εξορμήσεις του Καραγάτση στη Θεσσαλία, στην Ανδρο ή στη Μύκονο δείχνουν σαν ταξίδια ανάδρομα στον χρόνο. Ιδίως οι περιγραφές της Λάρισας και του γύρω κάμπου θυμίζουν σελίδες από τον Συνταγματάρχη Λιάπκιν, καθώς ο συγγραφέας επανέρχεται στις φορτισμένες παραστάσεις από τον τόπο όπου μεγάλωσε. Ωστόσο οι συναρπαστικότερες σελίδες του βιβλίου αλλά και οι πλέον αποκαλυπτικές για τον άνθρωπο Καραγάτση, που πιστεύει πως ο ορθολογισμός στεγνώνει την ψυχή, εμπνέονται από το ταξίδι στην Ανατολή. Περιδιαβάζοντας τη Βασιλεύουσα, διασκεδάζει με τις ιστορίες των σουλτάνων, δείχνοντας με λεπτή αίσθηση χιούμορ τις αιτίες εκφυλισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με δέος αναφέρεται στο βυζαντινό μεγαλείο, με τα τζαμιά της Πόλης, αναιμικά αντίγραφα των βυζαντινών ναών, ταυτόχρονα απόδειξη ενός ισλαμισμού που προσπαθεί να δημιουργήσει τον μύθο του.

Στους περιπάτους στη Σμύρνη του 1951, μόλις 29 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Καραγάτσης πενθεί μια προσωπική του υπόθεση. Νοσταλγός της ιωνικής γης, «μελαγχολεί μέχρι θανάτου» για τη Σμύρνη, το Κορδελιό, τον Μπουρνόβα, τα Βουρλά, τ' Αλάτσατα, που δεν υπάρχουν πια. Συνάμα ανατολίτης στις συνήθειες, προβάλλει ως γνήσιος «Καραγάτσμπεης», όταν απολαμβάνει τον τεχνικότατα ψημένο, εύγευστο και ευωδιαστό «μέτριο», πιπιλίζοντας «το κεχριμπαρένιο μαμέ απ' το μαρκούτσι του ναργιλέ».




ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 02-06-2002