Η σκόνη του κόσμου όταν γκρεμίζεται

Σαν την κάθοδο των εννιά

Και πάλι Εμφύλιος, το 2023. Ας επιστρέψουμε λοιπόν στο βουνό, σαν να μην είχαμε ποτέ διαβάσει την «Κάθοδο των εννιά» του Θανάση Βαλτινού. Στο μυθιστόρημά του ο Μάκης Καραγιάννης παρακολουθεί τις ατελείωτες πεζοπορίες μιας μικρής ομάδας ανταρτών, που κατευθύνονται από τα ελληνοαλβανικά σύνορα στον νότο, στον γενέθλιο τόπο, το Τρίκορφο Αιτωλοακαρνανίας. Πρόκειται για ένα ταξίδι αυτοκτονικό, καθώς η γενέτειρα των οκτώ παρέμενε ζωσμένη από τις δυνάμεις του κυβερνητικού στρατού. Ηταν δεκατρείς όταν ξεκίνησαν «αυτό το μακρινό ταξίδι στο σκοτάδι της απέραντης νύχτας» και έμειναν οκτώ να συνεχίζουν την απονενοημένη κάθοδο. «Προχωράγαμε και προχωράγαμε ανάμεσα από λαγκάδια, σαν να μπαίναμε όλο και πιο βαθιά σε μια αρχέγονη εποχή στα σύνορα του κόσμου. Σ’ έναν παράξενο τόπο με σκοτεινά νερά και την ηχώ των βουνών, που μας επέστρεφε τα αλυχτήματα των λύκων, σ’ αυτό το μακρινό ταξίδι στο σκοτάδι της απέραντης νύχτας». Στην αφήγηση κυριαρχούν οι συγκλονιστικές απεικονίσεις του φυσικού τοπίου, που έσκεπε παντοδύναμο, σφύζοντας από μεταφυσικές, απόκοσμες αντηχήσεις, την πορεία προς τον θάνατο. Ο Καραγιάννης αποδίδει μαγευτικά την αντίστιξη ανάμεσα στη μυστική, σκοτεινή, οργιώδη ζωή της φύσης και στο βραδύ ψυχορράγημα των ανδρών. Η δεσπόζουσα οπτική γωνία ανήκει στο νεαρότερο μέλος της ομάδας, και μοναδικό επιζώντα της πορείας, που παλεύει με το σάστισμά του μπροστά στην ανείπωτη ομορφιά και το απύθμενο έρεβος. Το βλέμμα του λαχταρούσε ένα απώτερο νόημα, αλλά η αλήθεια έμενε απλησίαστη. «Αόρατη. Αποκρουστική». «Ξαφνικά σήκωσα το κεφάλι και κοίταξα σαστισμένος το εκπληκτικό γεγονός του κόσμου. Το μαύρο αίμα είχε δώσει τη θέση του στην πράσινη γαλήνη». Πλανταγμένος από την ακαταληψία της σφαγής, ο νεαρός αντάρτης έστρεφε τα μάτια στον ουρανό, φωταγωγημένο από χιλιάδες αστέρια, «που τρεμόπαιζαν ασθενικά στην ανεξιχνίαστη απεραντοσύνη του σύμπαντος».

«Οι εναλλαγές του τοπίου συγχώνευαν, με ζυγισμένες δόσεις, την ομορφιά της φύσης και την αθλιότητα του ανθρώπου». Ανάμεσα σε πλαγιές σπαρμένες με ακέφαλα κουφάρια και δέντρα που από τα κλαδιά τους κρέμονταν κεφάλια «σαν παράξενα τροπικά φρούτα», απλώνονται μυροβόλα δάση, αστερόεσσες νύχτες, εξαίσιες μαρμαρυγές, αστρικοί κυματισμοί, ακούγονται παυσίλυπα θροΐσματα φυλλωμάτων, εύμολπα κελαηδήματα, κελαρύσματα λαγαρών νερών, ενόσω δροσερές αύρες ριγούν, ανασαλεύοντας τα σχήματα των νεφών στον ουρανό. «Μπροστά μας, χαμένο σε ένα μακρινό βάθος, πίσω από αλλεπάλληλους ορίζοντες, μας περίμενε το Τρίκορφο». Αν εξαιρέσουμε την καλλιέπειά του, το βιβλίο του Καραγιάννη δεν προσφέρει κάτι καινούργιο στη λογοτεχνία του Εμφυλίου. Διάσπαρτα στην, αναντίρρητα υποβλητική, σκηνογραφία, ενθέτονται θραύσματα διαλόγων σε ιδιόλεκτο, όπου διατυπώνονται θυμόσοφες, ηθικοπλαστικές αποφάνσεις για την εγγενή κακότητα του ανθρώπου. Οσον αφορά το ιδίωμα, σε αυτό παρεισφρέει εμφατικά η φωνή του Σωτήρη Δημητρίου. Λόγου χάριν, μια αντάρτισσα: «Μίλαγε σαν να της τα ‘λεγε ο Αγγελος» («Τους τα λέει ο Θεός»). Αλλού διαβάζουμε: «Κάτω από ξένους ουρανούς μετράγαμε το χρόνο με την κίνηση του ήλιου και το σχήμα του φεγγαριού» («Ουρανός απ’ άλλους τόπους»). Παραδόξως, ακόμα και το δυνατό μέρος του βιβλίου, η γλώσσα, μοιάζει ασταθές. Μία λέξη απειλεί να ξεθεμελιώσει τα λυρικά, βουκολικά λεπτουργήματα, η λέξη «σαν» (συνήθως μόριο και σπανίως χρονικός σύνδεσμος). Μέτρησα 346 επαναλήψεις. Αυτή η γλωσσική αβλεψία μαρτυρεί, κατά τη γνώμη μου, την αναγκαιότητα της επιμέλειας, η οποία δεν είναι ασφαλώς φιλολογικός πλεονασμός. Βέβαια, η μείζων ευθύνη αναλογεί πάντοτε στον συγγραφέα. Αντιμετωπίζοντας τόσο τη φύση όσο και τον Εμφύλιο σαν σκηνικό φόντο, ο Καραγιάννης αποδύθηκε σε μια γλωσσική επίδειξη, που δεν πήγε και τόσο καλά.