Όψεις της κατοχικής εμπειρίας στην Αθήνα (1941-1944)

Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται τα έργα των Ροδή Ρούφου (Χρονικό μιας Σταυροφορίας), Θεόφιλου Δ. Φραγκόπουλου (Τειχομαχία, Το Σιωπηλό Σύνορο), Αλέξανδρου Κοτζιά (Πολιορκία, Ιαγουάρος) και Γιώργου Θεοτοκά (Ασθενείς και Οδοιπόροι). Τα αφηγήματα αυτά εκφράζουν τον μη εαμικό χώρο και η ιδεολογία των συγγραφέων τους καλύπτει ένα ευρύ φάσμα που εκτείνεται από τον ακραίο/σταυροφορικό αντικομμουνισμό μέχρι τον φιλελευθερισμό. Από κοινωνικής-γεωγραφικής απόψεως οι συγκεκριμένοι πεζογράφοι, με εξαίρεση τον Κοτζιά, κατοικούσαν κατά την περίοδο της Κατοχής στον ευρύτερο χώρο του Κολωνακίου και είχαν ήδη καταξιωθεί στην πνευματική ζωή της αθηναϊκής κοινωνίας (Θεοτοκάς) ή είχαν προγονικές περγαμηνές και ανήκαν σε ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα (Ρούφος, Φραγκόπουλος). Ακόμα, οι συγγραφείς που εξετάζονται είχαν ανάμειξη στα λογοτεχνικά αναπαριστώμενα γεγονότα της περιόδου 1941-1944 είτε ως μέλη αντιστασιακών οργανώσεων (Ρούφος, Φραγκόπουλος, Κοτζιάς) είτε με την εκούσια ή ακούσια συνεισφορά τους στο ιδεολογικό υπόβαθρο ορισμένων μη εαμικών οργανώσεων (Θεοτοκάς). Ωστόσο, πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα έργα του Ρούφου και του Φραγκόπουλου αποτελούν ένα είδος ιδιότυπης μαρτυρίας, καθώς οι δύο πεζογράφοι σχεδόν «αυτοβιογραφοΰνται» ή βιογραφούν υπαρκτά πρόσωπα και, επομένως, το στοιχείο της μυθοπλασίας είναι μικρότερο στα αφηγήματα αυτά έναντι των έργων του Κοτζιά κυρίως και κατά δεύτερο λόγο του Θεοτοκά. Στα αφηγήματα του Κοτζιά κυριαρχεί το μυθοπλαστικό στοιχείο και έχει αμβλυνθεί ο χαρακτήρας της μαρτυρίας, αλλά περιγράφεται το κλίμα της περιόδου, έστω και με πιο έμμεσο τρόπο από τους άλλους συγγραφείς που εξετάζονται. Γενικότερα, όμως, σε όλους τους πεζογράφους ανακύπτει το ζήτημα της βιωμένης μνήμης που εδώ χρησιμοποιείται ως πρωτογενής ιστορική πηγή.
Αναφορικά με τα κριτήρια επιλογής των συγκεκριμένων λογοτεχνικών έργων πρέπει να γίνουν ορισμένες παρατηρήσεις. Πέρα από το κριτήριο της ιδεολογικής ένταξης των πεζογράφων που εξ ορισμού εξασφαλίζει, έστω και αντιθετικά (μη εαμική οπτική), τις μεθοδολογικές προϋποθέσεις για την ξεχωριστή μελέτη των έργων τους, πρέπει να τονιστεί ότι στα αφηγήματα των τεσσάρων συγγραφέων που εξετάζονται υπάρχει μια κοινότητα θεματική: αποδίδονται λογοτεχνικά σημαντικές πτυχές των ενδοελληνικών αντιπαραθέσεων κατά την κρίσιμη περίοδο 1941-1944 (ειδικότερα στην περιοχή της Αθήνας) και δεν δίνεται τόσο μεγάλη έμφαση στην πάλη κατά των Γερμανών. Ακόμα, πρέπει να επισημανθεί ότι τα αφηγήματα αυτά δεν μελετώνται με αισθητικά κριτήρια. Άλλωστε, μαι τέτοια προσέγγιση θα ήταν αμιγώς λογοτεχνική και σε μεγάλο βαθμό υποκειμενική και αμφισβητήσιμη. Επίσης, τα εν λόγω αφηγήματα δεν εξετάζονται με κριτήριο την αναγνωστική τους απήχηση. […]
Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Εργοβιογραφικά στοιχεία των συγγραφέων
2. Οι πλοκές και τα πρόσωπα
Οι πλοκές
Τα (διάφανα) πρόσωπα
3. Όψεις της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας στην κατοχική Αθήνα
4. Οι θεματικοί άξονες
ΚΕΦ.Α’. ΙΣΤΟΡΙΑ – ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
1. Η απόδοση της ιστορικότητας δια της αφηγηματικότητας
2. Η αφηγηματική διάσταση της Ιστορίας. Η ιδιαίτερη περίπτωση του Hayden White
3. Η ερμηνευτική αξία των λογοτεχνικών έργων για την δεκαετία του 1940
4. Η προνομιακή επιλογή μιας ιστορίζουσας λογοτεχνικής αφήγησης
5. Η προτεραιότητα της λογοτεχνίας στην παρουσίαση ορισμένων διαστάσεων της δεκαετίας του 1940
6. Η ιδεολογική χρήση της λογοτεχνίας
7. Η Ιστορία ως ζώσα ύλη στην μεταπολεμική πεζογραφία
8. Η αυξημένη πεζογραφική προσήλωση στην ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας
9. Η λογοτεχνία ως συνδηλωτική μεταγλώσσα της (ιστορικής) πραγματικότητας
10. Η μυθο-ποίηση της Ιστορίας
11. Η λογοτεχνία ως σημειακό σύστημα και η ανασημασιοδότηση της εξωκειμενικής πραγματικότητας
12. Η αυτοβιογραφική διάσταση των λογοτεχνικών έργων
13. Ο χαρακτήρας μαρτυρίας των λογοτεχνικών έργων
14. Η ανάδυση της υποκειμενικότητας
15. Ο ιδιαίτερος διάλογος των πεζογράφων με την Ιστορία
16. Οι ιστορίζουσες παρακειμενικές αναφορές των πεζογράφων
17. Η πεζογραφική απόδοση του κλίματος της δεκαετίας του 1940
18. Η πεζογραφική προσέγγιση της “ουσίας” της δεκαετίας του 1940
19. Η πεζογραφική αντίληψη περί Ιστορίας, περί ιστορικής σημασίας της δεκαετίας του 1940 και η ενεργός συμμετοχή των υποκειμένων στο ιστορικό γίγνεσθαι
ΚΕΦ.Β’. ΤΟ ΠΟΛΥΠΤΥΧΟ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΟΡΙΖΟΥΣΕΣ
1. Η μνημονική κατηγοριοποίηση του Halbwachs
2. Η δυναμική της σύνδεσης μνήμης, λογοτεχνίας και ιδεολογίας
3. Λογοτεχνία και “αντι-μνήμη” (counter-memory)
4. “Συναισθηματική” μνήμη
5. Μετα-μνήμη (postmemory)
6. “Κειμενική” μνήμη
7. “Παραδειγματική” μνήμη
8. Αναχρονίες: αναλήψεις – προλήψεις
9. Η λογοτεχνική καταγραφή της μνήμης ως “μεθυστέρου βιώματος” (Nachtraglichkeit)
10. Η “παροντική” και η “συντηρητική” διάσταση της (συλλογικής) μνήμης
11. Παθητική και ενεργητική μνήμη
12. Υλικότητα-χωρικότητα της μνήμης
13. Η πολυδιάστατη λειτουργία της μνήμης στο Σιωπηλό Σύνορο
14. Η σύνδεση της μνήμης και της λογοτεχνικής εκδίπλωσής της με την δόμηση ταυτοτήτων
ΚΕΦ.Γ’. Η ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΤΡΑΥΜΑΤΟΣ
1. Η (λογοτεχνική) αφηγησιμότητα του τραύματος
2. Η Ιδιαίτερη περίπτωση των Ρούφου – Φραγκόπουλου και το δομικό τραύμα (structural trauma)
3. Η πολλαπλή λειτουργία της (λογοτεχνικής) αφηγηματοποίησης του τραύματος
4. Η καταλληλότητα της λογοτεχνικής αφήγησης για την προσέγγιση του τραύματος
5. Η λογοτεχνική αφήγηση ως άρση της “αντίφασης” μεταξύ απώθησης και ισχυρής μνημονικής εγγραφής του τραύματος
6. Αναμνήσεις-προκαλύμματα
7. Η αδυναμία πλήρους απεμπλοκής από παρελθούσες τραυματικές καταστάσεις και ο ρόλος της λογοτεχνικής αφήγησης
8. Το ατελές πένθος και η συμβολή της λογοτεχνικής αφήγησης στην (ατομική και συλλογική) διεργασία του πένθους (work of mourning)
9. Ο “ψυχαναγκασμός επανάληψης” (repetition compulsion), η “ερμηνευτική επεξεργασία” (working-through) του τραύματος και η λογοτεχνική αποτύπωσή τους
10. Η πεζογραφική τάση προς λύτρωση
11. Η “γλώσσα” του τραύματος
12. Η “εκλογίκευση” (rationalization) επιλήψιμων πτυχών του παρελθόντος και η λογική “επιλεγμένου τραύματος” (chozen trauma)
13. Οι επιπτώσεις του τραύματος στους ιδεολογικούς προσανατολισμούς των συγγραφέων
14. Η (λογοτεχνική) αναγνώριση της διττής όψεως του τραύματος: το τραύμα της ετερότητας
15. Το τραύμα ως παράγοντας ταυτοτικής συγκρότησης και διαφοροποίησης
16. Ειδικές αναφορές στην πεζογραφική προσέγγιση του τραύματος
ΚΕΦ.Δ’. ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ
1. Το διαδραστικό δίπολο ταυτότητα-ετερότητα
2. Ο πεζογραφικός αυτοπροσδιορισμός και ετεροπροσδιορισμός των συγγραφέων
3. Από την ταυτότητα στην ετερότητα (εντός ή εκτός ταυτότητας) και η διευρυνόμενη τάση ετεροποίησης
4. Η έννοια της διαλογικότητάς του Mikhail Bakhtin […]