Έλληνες θεοί και ήρωες στην αρχαία Κύπρο

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πρόθεση του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου κ. Βάσου Καραγιώργη, όπως καταφαίνεται και από τον τίτλο του βιβλίου του, είναι να ανιχνεύσει την παρουσία ελλήνων θεών και ηρώων στην αρχαία Κύπρο από την ύστερη εποχή χαλκού ως τη ρωμαϊκή εποχή και τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες (5ος αι. μ.Χ.). Εξετάζει τη σταδιακή εισαγωγή τους στο νησί, την περισσότερο ή λιγότερο έντονη παρουσία τους ανάλογα με τις επαφές του τόπου με το Αιγαίο και τον κυρίως ελλαδικό χώρο, τις επιμειξίες με τους τοπικούς ή άλλους θεούς από την Ανατολή και την ιδιαίτερα έντονη παρουσία τους από τον 5ο αιώνα, όταν οι Κύπριοι, λόγω του περσικού κινδύνου, ασκούν μια περισσότερο φιλελληνική πολιτική, με αποτέλεσμα την ουσιαστική διείσδυση του ελληνικού πολιτισμού στο νησί.

Ωστόσο σε κάθε βιβλίο που επιχειρεί μια προσέγγιση της μυθολογίας, μυθικών προσώπων και μοτίβων λανθάνει η θεωρητική τοποθέτηση του συγγραφέα. Διαφορετικά προσεγγίζεται η μυθολογία ενός τόπου, αν αφετηρία του ερευνητή είναι η θέση ότι η μυθολογία προκύπτει, λ.χ., από την ποίηση, την τέχνη γενικότερα, την τελετουργία ή την αδυναμία του ανθρώπου να εκφραστεί με εννοιολογική ακρίβεια σε μια συγκεκριμένη εποχή ­ αυτή που συνηθίσαμε να αποκαλούμε, με ό,τι αυτό συνεπάγεται ή προϋποθέτει, παιδική ηλικία της ανθρωπότητας· αν ο μελετητής εκλαμβάνει τη μυθολογία ως παραποίηση μιας αρχικής αλήθειας, ίσως της αλήθειας του ενός και μοναδικού Θεού, ή ως ψεύδη που δημιουργεί η ανθρώπινη φαντασία σε συνδυασμό με τον φόβο του για τη φύση.

Στο βιβλίο του κ. Καραγιώργη διαπιστώνονται τρία μυθολογικά «στρώματα» στην Κύπρο σε άμεση αλληλεπίδραση και με την υπερίσχυση του ενός ή του άλλου, ανάλογα με τις επαφές και τις σχέσεις σε κάθε περίοδο, τις τοπικές πολιτικές επιλογές και τις τάσεις διαφοροποίησης από τη μια ή την άλλη δύναμη: πρώτον, ένα τοπικό με παρουσία τριών χιλιετιών πριν από τον 12ο αι. π.Χ., οπότε άρχισαν οι στενές σχέσεις του νησιού με το Αιγαίο· δεύτερον, ένα ελληνικό από τα τέλη της ύστερης εποχής του χαλκού· τρίτον, ένα με προέλευση από την Εγγύς Ανατολή. Φυσικά, δεν μιλούμε για μια ευθύγραμμη και απολύτως διακριτή πορεία αλλά για μια εξέλιξη χαρακτηριστικό της οποίας είναι οι αλληλεπιχωρήσεις. Για παράδειγμα, οι Φοίνικες της Κύπρου ευχαρίστως αποδέχονται τον, συγχωνευμένο με τον ντόπιο ήρωα, έλληνα Ηρακλή, οικείο σε αυτούς είτε από τον δικό τους παρόμοιο ήρωα είτε γιατί ο ήρωας συγχεόταν με τον φοίνικα θεό Melqart, με μακριά παράδοση στην κυπριακή εικονογραφία (η ειρηνική συνύπαρξη του φοινικικού και ελληνικού στοιχείου διαβεβαιώνεται από τη συνύπαρξη ελληνικών και ανατολικών θεμάτων ή ενός ελληνικού θέματος με φοινικική γραφή). Εξάλλου και στην Κύπρο εμφανίζεται το ίδιο φαινόμενο όπως και σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου: ανεξάρτητα από τις επαφές που επηρεάζουν κυρίως τα αστικά κέντρα, στην ύπαιθρο επιβιώνουν οι παλιές παραδόσεις και η λατρεία των προγονικών θεών της γονιμότητας. Αν, λ.χ., τον 6ο αιώνα ο κοινός περσικός κίνδυνος ενισχύει την ελληνική συνείδηση και τις ελληνικές επιρροές (όπως, λ.χ., την παρουσία της Αθηνάς στην περιοχή του βασιλείου των Σόλων που συνδέθηκε με τους πολέμους των Ελληνοκυπρίων εναντίον των Περσών), αν Ελληνες και Κύπριοι ανταλλάσσουν μεταξύ τους χαλκό με έργα τέχνης, αν ο τοπικός θεός Βάλχανος ταυτίστηκε με τον Δία, αν αφομοιώνονται έλληνες θεοί με θεούς της Ανατολής (όπως η φοινικική θεά Anat από την ελληνίδα θεά Αθηνά στο Ιδάλιο κατά τον 5ο και 4ο αι. ή η θεά Isthar ή Attort ή Astort (Astarte) από την Αφροδίτη (την πρώτη έφεραν μαζί τους οι Φοίνικες, όταν εγκαταστάθηκαν στο νησί, οπότε και συγχωνεύθηκε με την αιγιακή θεά με τα υψωμένα χέρια, εισηγμένη στο νησί από έποικους του Αιγαίου κατά τον 11ο αιώνα, τη δεύτερη οι Αχαιοί που σε μεγάλους αριθμούς έφτασαν στην Κύπρο κατά τον 12 και 11ο αιώνα), αν στα αστικά κέντρα συμβαίνουν όλες αυτές οι ζυμώσεις, στην ύπαιθρο συνεχίζεται η προγονική λατρεία.

Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που ανακύπτει από το βιβλίο του κ. Καραγιώργη είναι το θέμα των επιθέτων ενός θεού, που συμβάλλουν στη σύλληψη της ουσίας του, πολύ ευρύτερη συνήθως από την ολύμπια ιδιότητά του. Αλλά τα επίθετα μπορεί να φανερώσουν και τους δεσμούς ενός τόπου με έναν άλλον σε συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Για παράδειγμα, ο Απόλλων ονομάζεται Κερεάτας, ο θεός με τα κέρατα, επίθετο με το οποίο προσφωνείται στην Αρκαδία, οπότε αναγνωρίζεται ως θεός των κοπαδιών και των βοσκών.

Επιπλέον η Λαοδίκη, κόρη του Αγαπήνορα, του ομηρικού ήρωα που ίδρυσε την Πάφο μετά το τέλος του τρωικού πολέμου, μετέφερε τη λατρεία της Αφροδίτης από την Τεγέα της Αρκαδίας. Ναός της Αφροδίτης που κτίστηκε μετά την άφιξη των πρώτων Αχαιών στο νησί γύρω στα 1200 π.Χ. καθώς και οι άλλοι δεσμοί της Παλαίπαφου με την Αρκαδία δείχνουν ότι το μυθολογικό πλέγμα για τη σχέση των δύο περιοχών περιγράφει μιαν ιστορική κατάσταση ­ οι Έλληνες που ήρθαν ως έποικοι στην Κύπρο προέρχονταν από την Αρκαδία.

Παρ' όλο που το βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου κ. Βάσου Καραγιώργη απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό και όχι στους ειδικούς επιστήμονες, όπως ο ίδιος επισημαίνει, με τις απαραίτητες γι' αυτόν τον σκοπό γενικεύσεις και παραλείψεις, και ανεξάρτητα από το αν συμφωνεί κανείς με τις ερμηνείες που προτείνει, εν τούτοις με το βιβλίο του συμβάλλει στην κατανόηση αυτού που είπαμε προηγουμένως: ότι η μυθολογία αποτελεί μία από τις συνιστώσες του πολιτισμού, από την προσέγγιση της οποίας προκύπτουν ιστορικά στοιχεία, που σημαίνει ότι σε κάθε περίπτωση οι μύθοι και η μυθολογία είναι φορείς αλήθειας. Στα ατού του βιβλίου είναι η πλούσια εικονογράφηση, που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει καλύτερα τις τυπολογικές περιγραφές του συγγραφέα και να εκτιμήσει τις ερμηνευτικές προτάσεις του, και βέβαια η βιβλιογραφία.

Η μυθολογία είναι έργο πολύσημο, που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνευτικές προσεγγίσεις, μέσω των οποίων πολλές φορές ο ερμηνευτής προβάλλει την εποχή του, τις ιδέες και τις αξίες της αλλά και τα μυθολογήματά της. Οι πόθοι να «διαβάσουμε» στη μυθολογία πράξεις και γεγονότα που επιβεβαιώνουν προκατασκευασμένα σχήματα ή τονώνουν την εθνική υπερηφάνεια μπορεί να αποτελούν κίνητρο για περαιτέρω έρευνα. Τα όποια συμπεράσματα όμως θα πρέπει να παραμένουν υποθέσεις, ώσπου να βρεθούν οι κατάλληλες επιστημονικές αποδείξεις. Αντίστοιχα, το θέμα του καθηγητή κ. Καραγιώργη, που υποδηλώνεται και με τον τίτλο του βιβλίου ­Έλληνες θεοί και ήρωες στην αρχαία Κύπρο­, θα μπορούσε να θεωρηθεί μια «πολιτική»-«εθνική» ανάγνωση της μυθολογίας. Ο ίδιος όμως ο συγγραφέας υπογραμμίζει ότι δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως τέτοια αλλά ως μια προσπάθεια επιστημονικής προσέγγισης του θέματος. Και εκεί βεβαίως θα πρέπει να παραμείνει.

Δήμητρα Μήττα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-11-1998