Ψυχές με στόμα

Μερικές φορές αρκεί ν' ακουστεί μια λέξη και τότε η ζωή ξεκολλάει από εκεί που βρίσκεται. Το όνομα ενός παλιού έρωτα ή μιας προσδοκίας που μόλις γεννιέται. Ίσως και κάτι άλλο ακόμα που μπορεί να σπρώξει ορισμένους να τριγυρίζουν στους δρόμους, ψάχνοντας, ανοίγοντας πόρτες στα τυφλά όπου πίσω τους δεν ξέρουν αν υπάρχει μέρα ή νύχτα, ένα χαμόγελο ή ένα τρίξιμο δοντιών.
Στις σελίδες αυτές ο αναγνώστης θα βρει γυναίκες και άνδρες που ξαφνικά βλέπουν τον κόσμο να αλλάζει πρόσωπο. Μόνο και μόνο επειδή βγήκαν από το στόμα τους ή άγγιξαν τ' αυτιά τους κάποια ψίθυρα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πέραν των εξαιρετικών συμβάντων υπάρχουν και τα καθημερινά. Iστορίες δεν πλέκονται μόνο γύρω από τον έρωτα και τον θάνατο, και οι ψυχικές καταστάσεις με τις μεταπτώσεις τους προσφέρονται ως θέμα αφήγησης. Σταθερός στις επιλογές του ο B. Kαραποστόλης, παραμένει στη θέση του παρατηρητή που περιεργάζεται τις θυμικές αναστατώσεις των ηρώων του, τους οποίους πλάθει μάλλον ως αντιπροσωπευτικούς τύπους παρά ως συναρπαστικούς χαρακτήρες. Tέσσερις ιστορίες, που θα χαρακτηρίζονταν και νουβέλες, σε ήπιο κλίμα, με κυκλωτικό τρόπο ανεπτυγμένες, καθώς ο συγγραφέας πασχίζει να βγάλει στο φως εικόνες και αισθήσεις, απωθημένες και ανεκδήλωτες.

H Aννα στα 37 της, εκπαιδευτικός, με έναν αποτυχημένο γάμο και διαζύγιο, χωρίς παιδιά, παίρνει υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές σε κάποια πόλη της Βόρειας Aγγλίας. Kαι τότε αρχίζει το ίσως και τετριμμένο ζύγισμα ανάμεσα στη σταδιοδρομία και στον έρωτα, στο κόστος και στο όφελος της απόφασης. Mόνο που ο υπολογισμός δυσκολεύει, όταν οι ζημιές μετατίθενται στους ισολογισμούς μελλοντικών χρόνων. Tον καιρό των διακοπών η Hρώ, στα 17 της, νιώθει τα πρώτα ερωτικά τσιμπήματα για έναν άντρα με γκρίζα μαλλιά. Eίναι η στιγμή της σύγκρουσης των αισθημάτων ανάμεσα στην αίγλη του ιδανικού και στο περιορισμένο του χειροπιαστού. Tέσσερις άντρες ωρίμου ηλικίας αποτολμούν μια απόδραση ενός Σαββατοκύριακου από τις οικογενειακές εστίες. Οπότε έρχεται η ανάμνηση των κοριτσιών που δεν έγιναν ποτέ ερωμένες και ξυπνούν οι καταχωνιασμένες επιθυμίες. H νοσταλγία για πρόσωπα που έχουν οριστικά χαθεί ή και πεθάνει χρωματίζει εντονότερη την καταπίεση της συζυγικής σχέσης, τυλιγμένης στο σελοφάν της φροντίδας. Eνας πέμπτος άντρας, και αυτός σε κρίσιμη ηλικία, καταφεύγει στο εξοχικό ενός φίλου ζητώντας να αποφύγει τις καθημερινές πανταχόθεν πιέσεις, για να ανακαλύψει, μέσα από τις εξομολογήσεις των χωρικών, πως υπάρχουν καταστάσεις πολύ περισσότερο πνιγηρές και πραγματικά αδιέξοδες.



Προσκλητήριο πόθων



Kαι στις τέσσερις ιστορίες το παρόν ζητεί νόημα στις παρελθούσες εμπειρίες. Συνειδητά ή και ασύνειδα, αυτές λειτουργούν ως σημείο αναφοράς και μέτρο σύγκρισης. Περισσότερο δεμένες με το παρελθόν οι γυναίκες, σαν η καθήλωση σε αυτό να συνιστά μέρος του τρόπου που έχει διαμορφωθεί η σκέψη τους και κατ' επέκταση ο συνήθως έντονος συναισθηματισμός τους. Eκείνο όμως που ενδιαφέρει δεν είναι η περασμένη ιστορία των προσώπων αλλά τα ψυχικά συμφραζόμενα, μέσα στα οποία λειτουργεί ο ερχομός μιας είδησης ή ακόμη το άκουσμα μιας λέξης που σημαίνει προσκλητήριο αλλοτινών παθών. Ο συγγραφέας τονίζει κάποια στοιχεία του κοινωνικού στάτους των χαρακτήρων έναντι άλλων· σημαντικό το φύλο, μάλλον αδιάφορο το επάγγελμα, καθοριστική η ηλικία, δευτερεύουσα η καταγωγή. Πάντοτε ωστόσο πρόκειται για ανθρώπους ορισμένης μορφωτικής στάθμης και μάλλον κατοίκους Aθηνών. Mια διαφοροποίηση από τα προηγούμενα πεζά του η μεγαλύτερη συναισθηματική φόρτιση, αν και, ως επί το πλείστον, ελέγχεται.

Mια κρίσιμη κατάσταση που επανέρχεται στις ιστορίες είναι η μοναξιά, που όμως δεν οφείλεται στην απουσία φιλικών σχέσεων ή στην ελλιπή επικοινωνία αλλά σε μια βαθύτερη ματαίωση. Aίσθημα που προφανώς και εντείνεται με την ηλικία, ενώ η συνειδητοποίησή του διαφέρει στα δύο φύλα. Mαζί με τη μοναξιά προσεγγίζονται και άλλες περίπλοκες καταστάσεις, που προκαλούν δυσφορία, όπως η ανία και η αναποφασιστικότητα που βιώνουν ορισμένοι ευάλωτοι, όταν είναι πολύ αργά για ένα καινούργιο ξεκίνημα αλλά και πολύ νωρίς για παραίτηση. Οι ιστορίες κινούνται ανάμεσα σε αντιτιθέμενα σύνολα· ο κόσμος των μεγάλων και των νέων ή το σύμπαν των αντρών και των γυναικών. Σύμφωνα με τη μυθιστορηματική εκδοχή του βιβλίου, οι εκπρόσωποι του ισχυρού φύλου δείχνουν ανυπεράσπιστοι και υποταγμένοι στον κόσμο των φουστανιών, με οριστικά χαμένο το παιχνίδι στο ουσιώδες διαπροσωπικό επίπεδο.



Xάσματα ομιλίας



H αφήγηση κυρίως περιγράφει, ενώ οι στιχομυθίες, περιορισμένες, συμβάλλουν στην εξέλιξη όχι τόσο με όσα λέγονται όσο με τα χάσματα ομιλίας που αφήνουν. Kαι οι τέσσερις ιστορίες μένουν ανοικτές, χωρίς λύση, με τα διλήμματα που έθεσαν μετέωρα. Ο B. Kαραποστόλης αποφεύγει τους χαρακτηρισμούς διήγημα ή μυθιστόρημα προτείνοντας άλλους μάλλον αόριστους, όπως αφήγημα ή ιστορία. Πέρα όμως από τους ειδολογικούς προσδιορισμούς, υπάρχουν οι τρόποι της διήγησης. Συχνά ο αφηγητής ταλαντεύεται ανάμεσα στην εσωτερική οπτική του ήρωα και στον αποστασιοποιημένο λόγο ενός καταγραφέα εντυπώσεων, όπου οι παρατηρήσεις γενικεύονται και το άτομο δείχνει να χωνεύεται στο συλλογικό. Aυτός ο αφηγηματικός τρόπος συνδυάζεται με την έκδηλη προτίμηση του συγγραφέα στα εκφραστικά στοιχεία ως κοσμητικά του ύφους. Σε αντίθεση με τη στεγνότητα του δοκιμιακού λόγου, ο Kαραποστόλης επιλέγει στις αφηγήσεις γλώσσα σε μεγάλη έκταση μετωνυμική. Aν όμως με μια εύστοχη παρομοίωση επιτυγχάνεται η έκπληξη, με την άλυσο τριών ή και τεσσάρων μεταφορικών εκφράσεων η αφήγηση αποδυναμώνεται. Πιστεύουμε πως σε αυτόν τον καλλωπιστικό φόρτο κρύβεται η αμηχανία του συγγραφέα καθώς μεταπηδά από τον χώρο των ανθρωπιστικών μελετών σε αυτόν της παραμυθίας. Mια και φαίνεται πως έχει πολλές ακόμη ιστορίες με γόνιμα κοινωνιολογικά σπέρματα να διηγηθεί, θα κέρδιζε με περαιτέρω υφολογική επεξεργασία.



MAPH ΘEOΔOΣOΠOYΛOY

ΤΟ ΒΗΜΑ , 01-06-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Κοινό σημείο των τεσσάρων ιστοριών του Βασίλη Καραποστόλη είναι η αδυναμία των πρωταγωνιστών τους να ανταποκριθούν σ' ένα επιτακτικό αίτημα επικοινωνίας με τον εαυτό τους και με το περιβάλλον τους. Μια τριανταεπτάχρονη γυναίκα, που έχει αποτύχει στο γάμο της και δοκιμάζει ν' ανοίξει προς άλλη κατεύθυνση τα φτερά της, κάνοντας, έστω και σε άστοχη ηλικία, τις σπουδές της στο εξωτερικό, υποχρεώνεται να προσγειωθεί άγαρμπα στην πραγματικότητα, υπό την πίεση τόσο μιας άσπονδης φίλης όσο κι ενός φλογερού έρωτα, ο οποίος μένει ξαφνικά στα μισά του δρόμου («Αυτή και η τύχη της»). Ενα ζευγάρι εφήβων δεν τα βγάζει πέρα με το ερωτικό του παιχνίδι, ύστερα από μια αμοιβαία ισχυρή διάψευση, για το ασήκωτο βάρος της οποίας ευθύνονται εξίσου και τα δύο μέρη («Ηρώ»). Τέσσερις φίλοι από τον καιρό της κατασκήνωσης και του σχολείου επιχειρούν στην ωριμότητά τους μιαν εκδρομή μακριά από τις επαγγελματικές και τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις, χωρίς να καταφέρουν να κερδίσουν την ανεπανάληπτη μαγεία της αλλοτινής τους ομοψυχίας και συστράτευσης («Οι τέσσερις»). Τέλος, ένας μοναχικός άντρας, που αναζητεί με κάθε τρόπο στηρίγματα γα την προσωπική του ισορροπία, δεν κατορθώνει, στην πρώτη σοβαρή του απόπειρα να ξεφύγει από τον παλαιό, ανέστιο και ανολοκλήρωτο κόσμο του, παρά να καταλήξει στην καταστροφή («Ενα μέρος για ύπνο»).



Από την κοινωνιολογία στη λογοτεχνία



Καθηγητής Πολιτισμού και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και με πλήθος μελέτες και δοκίμια στο ενεργητικό του, που ξεκίνησαν από το χώρο της αμιγούς κοινωνιολογίας για να φτάσουν ώς την ανατομία των σύγχρονων ηθών και την ιστορία της τέχνης της παραμυθίας, ο Καραποστόλης δεν περνά για πρώτη φορά στο χώρο της λογοτεχνίας. Εχουν προηγηθεί δύο τόμοι με κείμενα εξωτερικής περιπλάνησης («Χειροποίητη πόλη - Η Αθήνα ανάμεσα στο ναι και το όχι», 1995, και «Ο εαυτός δίχως πυξίδα - ταξιδεύοντας», 1999), όπως κι ένα μυθιστορηματικής υφής αφήγημα με εμφανώς αυτοβιογραφικά στοιχεία («Πρώτο άγγιγμα», 1998). Η ανά χείρας συλλογή διηγημάτων, με τίτλο «Ψυχές με στόμα», διαφέρει από τις προηγούμενες λογοτεχνικές προσπάθειες του συγγραφέα κατά το ότι αποτελεί μιαν οφθαλμοφανή έξοδο από την περιοχή του εγώ και της ατομικής εμπειρίας, ακολουθώντας έναν καθαρώς μυθοπλαστικό προσανατολισμό.

Παρά τις κάποιες σχηματοποιήσεις στην ανάδειξη των χαρακτηριστικών τους, ο Καραποστόλης δίνει φυσική πνοή στα πρόσωπά του και τα τοποθετεί σε λειτουργική σχέση με τον έκτακτο κατά κανόνα (έξω από το πλαίσιο της τυποποιημένης καθημερινής ζωής) περίγυρό τους. Θα έλεγα, μάλιστα, ότι είναι ακριβώς αυτός ο έκτακτος περίγυρος (μια έκθεση ζωγραφικής για την Εύα και την Αννα, ένα τοπίο καλοκαιρινής εξοχής για την Ηρώ και το Μάρκο, ένα προσωρινό, στα ριζά του βουνού καταφύγιο για τον Πέτρο, το Λουκά, τον Αρη και τον Αγγελο, μια κλειστή επαρχία για το Στέφανο), που κινητοποιεί τους ήρωες του Καραποστόλη και τους οδηγεί στο να αναμετρηθούν με τη μοίρα τους, την οποία και αγωνίζονται, όσο εξαρτάται από το χέρι τους, να μεταμορφώσουν. Γιατί, όμως, ο αγώνας τους στέφεται (παρά τις ανοιχτές προοπτικές που αφήνει κατά τόπους για την τελική του έκβαση η αφήγηση) από μια τόσο ένδοξη αποτυχία; Επειδή οι ίδιοι δεν εξαντλούν όλες τις δυνάμεις και τις προοπτικές τους ή γιατί όσοι βρίσκονται τριγύρω τους είναι απρόθυμοι να τους συναισθανθούν και να τους κατανοήσουν; Ούτε το ένα, νομίζω, ούτε το άλλο. Τα πρόσωπα του Καραποστόλη γνωρίζουν την ήττα επειδή εγείρονται κατά της εγκατεστημένης συνθήκης τους σε ξένο τόπο και σε λάθος χρόνο: σ' έναν τόπο ο οποίος τα φιλοξενεί χωρίς να τα ξέρει και σ' έναν χρόνο από τον οποίο κάθε ευκαιρία διάσωσης και μεταλλαγής έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί.



Ανοιχτή ερμηνεία



Οποιο κι αν είναι το τελικό συμπέρασμα, ο Καραποστόλης δεν βιάζεται να το επιβάλει (και δεν το επιβάλλει ποτέ) στον αναγνώστη του. Για την ακρίβεια, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να αποφασίσει με πλήρη ελευθερία για το ποια συγκεκριμένη σημασία οφείλει να αποσπάσει από το γενικό νόημα των ενεργειών των ηρώων, καθώς και για το πώς θα πρέπει να ερμηνεύσει το μέλλον τους ύστερα από αυτές. Τίποτε δεν είναι οριστικό, ακόμη κι αν έχει μεσολαβήσει ένας γενναίος συγκλονισμός, καμιά πόρτα δεν μένει σφαλιστή, ακόμη κι αν έχει χαθεί ένα σπουδαίο στοίχημα. Και η χειρονομία της επικοινωνίας την οποία δεν ολοκληρώνουν οι πρωταγωνιστές των τεσσάρων ιστοριών του Καραποστόλη, δεν αποκλείεται να επαναληφθεί υπό άλλους όρους και σε μια καινούργια, καλύτερη εποχή. Είναι μια χειρονομία που παραμένει σε διαρκή εκκρεμότητα -σε μια δυνάμει ζήτηση, για την οποία δεν μπορούμε να προβλέψουμε από τώρα το παραμικρό.

Κι έχω την εντύπωση πως αυτή η διαρκής εκκρεμότητα, βγαλμένη από την καρδιά μιας ολοφάνερης αποτυχίας για υπέρβαση, είναι το πιο ουσιαστικό μήνυμα του βιβλίου του Καραποστόλη. Η Αννα μπορεί ακόμη να συναντήσει τον ανεύρετο Παύλο, η Ηρώ και ο Μάρκος μπορεί να ανακαλύψουν ξανά το όραμά τους ένα καλοκαίρι (ας είναι και με άλλους συντρόφους), ο Πέτρος, ο Λουκάς, ο Αρης και ο Αγγελος δεν θα ζήσουν κατ' ανάγκην τη μείζονα απώλεια επιστρέφοντας στο σπιτικό τους και ο Στέφανος είναι πιθανόν να βαδίσει σ' έναν νέο δρόμο μετά το ατύχημά του. Εκείνο που παίζει τον πιο καθοριστικό ρόλο είναι το ταξίδι της αυτογνωσίας- με όλη την πικρία της πείρας του αλλά και με όλα τα σκληρά ωφελήματα της μαθητείας του. Οσο για τη γλύκα των υποσχέσεων, δεν υπέχει καμιά θέση σε μια τέτοια διαδρομή. Η ζωή είναι, έτσι κι αλλιώς, ένας στόχος προς κατάκτηση.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2003