Τα ενάντια

Όταν τα πράγματα έρχονται ανάποδα, χρειάζεται κάτι καίριο να ειπωθεί για να μπορούμε να σταθούμε όρθιοι αντίκρυ τους.
Πώς όμως είναι δυνατόν να νοηθεί και να χαρακτηρισθεί το γεγονός του πόνου; Για να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αυτό συγκροτήθηκε κάποτε ένας λόγος συμπαραστάτης, στη διάθεση εκείνων που ξαφνικά αποσβολώνονται από τα απρόοπτα. Παραμυθητικά αποφθέγματα και επιχειρήματα από την ομηρική εποχή, τους ρωμαϊκούς χρόνους, τον όψιμο Μεσαίωνα μέχρι και τις αρχές του προηγούμενου αιώνα συνδυάστηκαν για να υπενθυμίσουν τα αναπόφευκτα και να προσφέρουν διεξόδους.
Βαθμιαία αυτή η τέχνη παρήκμασε. Οι συμβουλές του Μάρκου Αυρήλιου και του Μονταίνιου για το πώς θα ενισχυθεί η ανθρώπινη αντοχή έχουν αντικατασταθεί από έντυπες και ηλεκτρονικές συνταγές για το πώς θα συνεχίσει το άτομο να ζει «όπως όπως». Οι άτυχοι ζηλεύουν τους τυχερούς, οι τυχεροί φοβούνται μήπως γίνουν άτυχοι, κι αυτό ονομάζεται κόσμος. Με ποιον τρόπο άραγε ξεφεύγει κανείς απ' αυτήν τη φαιά συνθήκη;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι λέμε για να απαλύνουμε τον ανθρώπινο πόνο; Ποιος είναι ο λόγος της παρηγοριάς για την αρρώστια, για την απώλεια των αγαπημένων προσώπων, αλλά και για την επαγγελματική κακοτυχία, την οικονομική καταστροφή ή την ερωτική απογοήτευση; Πώς καλούμαστε να δεχτούμε γενικότερα τις αρνητικές περιστάσεις της ζωής -τη μετάβαση από τον κόσμο της επιτυχίας, της ισορροπίας και της ασφάλειας στο χάος του φόβου, της αταξίας και του θανάτου; Αυτά είναι τα ερωτήματα γύρω από τα οποία περιστρέφεται το ανά χείρας φιλοσοφικό - κοινωνιολογικό δοκίμιο του Βασίλη Καραποστόλη, που έρχεται να προστεθεί σ' ένα ήδη πλούσιο και πολλαπλών απολήξεων στοχαστικό έργο. Προκειμένου να δοκιμάσει κάποιες πρώτες απαντήσεις, ο Καραποστόλης ξεκινάει την περιήγησή του από την ελληνορωμαϊκή σκέψη, για να περάσει εν συνεχεία στην πίστη του χριστιανισμού (καθολική και ορθόδοξη), να προχωρήσει στον πάντα σπινθηροβόλο Μοντένιο και να φτάσει ώς τις μέρες μας, κατά τη διάρκεια των οποίων εκλείπει, όπως σύντομα θα δούμε, οιαδήποτε έννοια παραμυθίας.



Η στωική απάθεια, τα χριστιανικά πάθη και οι περισπασμοί του Μοντένιου



Από την επικούρεια επίκληση για αντιπαράταξη της μνήμης των παλαιών ηδονών στον παρόντα πόνο και την αποχή των Σκεπτικών από την αξιολόγηση του καλού και του κακού (ποτέ δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα αν μια αβαρία είναι όντως αβαρία) ώς την υπόδειξη των Στωικών για αταραξία απέναντι σε κάθε εξωτερική βλάβη (μια ευκαιρία για εξοικείωση με την πιθανότητα της έλευσης βαρύτερων δεινών), ο ελληνορωμαϊκός στοχασμός ζητάει από τον πάσχοντα το ίδιο πάντα πράγμα: ενδυνάμωση της λογικής του, αποδοχή της κακοτοπιάς ως μέρους ενός λίγο ώς πολύ αναπότρεπτου παιχνιδιού, καθώς και απόσταση από τα πολύ ισχυρά συναισθήματα, που δεν εξυπηρετούν, είτε μας αρέσει είτε όχι, κανέναν. Η κατάσταση θα γίνει πολύ διαφορετική όταν θα αναλάβει τα ηνία ο χριστιανισμός: στη θέση της λογικής θα μπουν τα πάθη της καρδιάς και η πρωταρχική προϋπόθεση για την αντιμετώπιση του πόνου δεν θα είναι άλλη από την έσχατη ταπείνωση. Μόνο αν ταπεινωθεί ο πάσχων, που είναι δυνατόν ακόμη και υπό τις πιο αντίξοες συνθήκες να διατηρεί την έπαρσή του, θα του δοθεί η χάρη για ελπίδα, αποκατάσταση και δικαίωση. Και πάλι, υπό τον όρο της καθ' ολοκληρίαν καταβύθισής του στο μαρτύριο, της απόφασής του να το υπομείνει με όλη την ένταση και τη δύναμη της ψυχής του.

Αυτά μέχρι τον Μοντένιο, που ξαφνικά θα δώσει μια καθαρώς ανθρωποκεντρική κατεύθυνση στη συζήτηση. Η διάνοια, γράφει ο Μοντένιος, κουράζεται όταν στέκει επί μακρόν προσηλωμένη στο ίδιο αντικείμενο. Η χαρά και η ανανέωσή της είναι ο περισπασμός: η δυνατότητα να πηγαίνει από το ένα στο άλλο, αλλάζοντας κάθε τόσο παραστάσεις και εικόνες. Από τη σφαίρα του υψηλού, η συνείδηση νιώθει σφοδρή την ανάγκη να πέσει στο χαμηλό και να κυλιστεί στις υλικές, εντελώς ζωικές επιταγές του. Ετσι και με τον πόνο: μπορεί να μην κατορθώσουμε στο τέλος να τον υπερβούμε και να τον νικήσουμε, αλλά ενδιαμέσως δεν χάνουμε το παραμικρό αν του αντιπαραβάλουμε διάφορες επιμέρους (έστω και φανερά προσωρινές) εναλλακτικές λύσεις. Ο δρόμος για κάτι τέτοιο είναι, έτσι κι αλλιώς, ανοιχτός.



Η υποχώρηση της παραμυθίας



Ο λόγος της παραμυθίας, που αποκτά, όπως είχαμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε, ποικίλες όψεις στη μακραίωνη πορεία του, δεν θα κατορθώσει να επιζήσει ώς τα χρόνια μας. Ο πάσχων αναγκάζεται τώρα να μείνει απολύτως μόνος, χωρίς καμία έξωθεν συμπάθεια και υποστήριξη. Η παραψυχολογία και η αστρολογία, η δημοσιογραφία των «προσωπικών υποθέσεων» ή το ατελείωτο πληροφοριακό υλικό για την υγεία, το σεξ και την ευτυχία (σερβιρισμένο σε αστραφτερά αμπαλάζ, αλλά δίχως το ελάχιστο δραστικό περιεχόμενο) δεν είναι να δυνατόν να αποτελέσουν ουσιαστικά στηρίγματα για την εμψύχωση όσων υποφέρουν κατά οιονδήποτε τρόπο.

Τι δυνατότητες υπάρχουν, αναρωτιέται ο Καραποστόλης, για να μεταβληθεί η κατάσταση και να συσσωρευτεί και πάλι ένα λειτουργικό απόθεμα παρηγοριάς; Μια λύση είναι η τέχνη, η οποία, όπως κι αν το εξετάσουμε, δεν έχει πάψει να ενεργεί (έστω και υπό όρους) στην εποχή μας. Μια άλλη, η πιο ζωτική, είναι να αποκαταστήσουμε τους χαμένους δεσμούς μας. Το πώς ακριβώς μπορεί, βεβαίως, να συμβεί κάτι τέτοιο, παραμένει σε κάθε περίπτωση υπό εύρεση και καμία ανάλυση δεν είναι σε θέση να μας το πει. Εκείνο που έχει σημασία ως προς το βιβλίο για το οποίο συζητάμε είναι η γενεαλογία του: η διαδρομή από το οργανωμένο σύμπαν της λογικής και της πίστης στο αποσυντονισμένο τοπίο της αμφιβολίας, της μοναξιάς και της εγκατάλειψης.

Με σοβαρό θεωρητικό εξοπλισμό, που αποφεύγει εκ συστήματος την οποιαδήποτε φιλολογική επίδειξη, με ευδόκιμη θητεία στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα των δύο τελευταίων αιώνων, αλλά και με μια νηφάλια στάση, που προτιμά την ερμηνεία και την κατανόηση από τη δυσφορία και την απαξίωση, ο Καραποστόλης δείχνει στα «Ενάντια» μια σπάνια αναλυτική ωριμότητα, που συνδυάζεται και με μια γεμάτη πλούσια χρώματα έκφραση. Τίποτε από το συνοφρυωμένο και πομπώδες ύφος των διαφόρων σχετικών πραγματειών, που βιάζονται να διαλαλήσουν την επιστημοσύνη τους, αλλά και η παραμικρή ροπή προς κάποια λογοτεχνίζουσα ή ποιητικόφρονη γλώσσα, με επιδεικτικά, φλύαρα και απωθητικά σουσούμια. Λόγος, αντιθέτως, σοβαρός και εξαιρετικά δουλεμένος, που ξέρει να υποβάλλει διακριτικά τη γοητεία του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/01/2003