Οδοιπορώντας σε Μακεδονία, Θεσσαλία and Ήπειρο-Αλβανία εν έτει 1850

«Είθε οι ενδεείς ούτοι κόποι μας να καταστώσι χρήσιμοι! Είθε να γείνωσι πρόδρομοι μεγάλων κατορθωμάτων! Αι τερπναί προσδοκίαι των Ελλήνων να πληρωθώσιν, ο δε σταυρός, επερειδόμενος επί του σκήπτρου και της σπάθης, να μεταφέρη θριαμβευτικώς τας ελληνικάς σημαίας μέχρι περάτων!...
Μέσα από το οδοιπορικό του Βασίλειου Νικολαΐδη σε Μακεδονία, Θεσσαλία και Ήπειρο-Αλβανία, ανιχνεύονται οι αρμοί του ελληνικού αλυτρωτισμού, ενώ συγχρόνως εξιστορούνται οι τύχες της αγνότατης έως σήμερα λιθόγραφης Στρατιωτικής Γεωγραφίας (1851) του λόγιου λοχαγού στη δίνη του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856) και παρακολουθείται η απογονή του έργου του. Η μελέτη συνοδεύεται από εκτενή πίνακα γεωγραφικών όρων και ευρετήριο, καθώς και την ηλεκτρονική έκδοση της Στρατιωτικής Γεωγραφίας σε ένθετο CD.
Το χειρόγραφο υπόμνημα του Νικολαΐδη, προς χρήσιν των επιτελών του Υπουργείου Στρατιωτικών και του ελληνικού «κατακτητικού στρατού», αποτέλεσε το προϊόν της πρώτης επίσημης και μυστικής αποστολής στα διεκδικούμενα εδάφη της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, δηλαδή σε μια terra incognita την οποία κληρονομικώ δικαίω διεκδικούσε ο ελληνικός εθνικισμός. Οι πολιτικές εξελίξεις της δεκαετίας που προηγήθηκε του 1850, όταν ο Νικολαΐδης περιηγείται και κατοπτεύει τις «όμορες επαρχίες», έθεταν εκ των πραγμάτων επιτακτικά το ζήτημα της γνώσης του χώρου, του διεκδικούμενου από την Ελλάδα χώρου. Όχι πλέον με όρους φιλολογικούς και ιστορικούς, αλλά με όρους φυσικής και πολιτικής γεωγραφίας. Ήταν τότε που είχε αρχίσει να γίνεται συνείδηση στα καθ' ημάς πως «το πειστικώτερον των εθνικών δικαίων επιχείρημα είναι η δύναμις». Σε αυτήν ακριβώς τη συνάφεια, η Στρατιωτική Γεωγραφία του Νικολαΐδη προσφέρεται για να διερευνηθεί η συγκρότηση της σύγχρονης εθνικής γεωγραφίας της Ελλάδας, με την παραγωγή του εθνικού χώρου να προκύπτει από τις ανάγκες του Βασιλείου για απόκτηση εκείνου που αργότερα θα ονομαζόταν "ζωτικός χώρος".