Τα παιδιά της ερημιάς

Ασυνήθιστα περιστατικά, παράδοξες εξομολογήσεις ανθρώπων συντροφεύουν "Τα παιδιά της ερημιάς", που παρακολουθούν τα δελφίνια να ταξιδεύουν στο Αιγαίο. Ο Άρης Βελουχιώτης αποκοιμήθηκε ποζάροντας στο ζωγράφο Βάλια Σεμερτζίδη και ο πρόεδρος Τίτο εκμυστηρεύτηκε στην Ιωάννα Τσάτσου ότι τον "διοικεί" ένας πρώην βασιλικός θαλαμηπόλος. Οι παλιοί κηπουροί της Κηφισιάς φύτεψαν στο αθηναϊκό προάστιο τα γκιουλμπρισίμ του σουλτάνου. Η Ζωή Καρέλλη ήθελε να φορέσει τα χρώματα του δειλινού όπως φορούν τα χρώματα της θάλασσας τα ψάρια κι ο Γιώργος Κονδύλης συλλογιζόταν τη σφαργή των Αρμενίων από τους Αζέρους, που είχε δει παιδί από το παράθυρο του σπιτιού του στο Μπακού. Τι ονειρευόταν ο Μήτια, ο θρυλικός περουκέρης του Σαλιάπιν, του Βεάκη, της Παπαδάκη στο σκοτεινό δωμάτιο της οδού Αχαρνών; Πώς γοήτευσε ο Κατσίμπαλης έναν απρόσκλητο επισκέπτη; Τι έλεγαν στον Βασίλη Γουλανδρή τα αρχαία αγάλματα όταν ήταν κλειδωμένα σε μιαν αίθουσα του σχολείου της Άνδρου; Οι ερωδιοί κουρνιάζουν στον καταπράσινο κήπο του τεκέ της Χαλασουλτάνας στη Λάρνακα, η γαρδένια ανθίζει στη Λευκωσία δίπλα στην Πράσινη Γραμμή κι οι στρατιώτες κουτσοπίνουν στην ταβέρνα "Οι Θερμοπύλες".
Τριάντα παραμύθια πραγματικότητας, δημοσιευμένα σε διάφορα έντυπα ή ξεχασμένα στο συρτάρι, "Τα παιδιά της ερημιάς", με ήρωες υπαρκτά πρόσωπα, διαδραματίζονται σε γνώριμους χώρους ιχνηλατώντας το παράδοξο της καθημερινότητας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αστική συνήθεια η προσφορά ανθέων, την οποία οι Αθηναίοι μάλλον άργησαν να υιοθετήσουν. Στις γιορτές και στις προσκλήσεις πήγαιναν κανένα γλυκό του ταψιού κι αργότερα πάστες στο κουτί από του «Γιαννάκη» ή του «Ζαβορίτη». Οι ομογενείς εξ Αιγύπτου ήταν αυτοί που συνήθιζαν να στέλνουν ανθοδέσμες, κατά τον Θόδωρο Βιντζηλαίο της «δυναστείας» των Βιντζηλαίων με το ιστορικό ανθοπωλείο, μέχρι προχτές, γωνία Σταδίου και Κοραή. Σήμερα οι ανθοδέσμες και οι γλάστρες καλύπτουν τις κοινωνικές υποχρεώσεις, τα αβρά ωστόσο αισθήματα εξακολουθούν να εκφράζονται με προσφορές εν γένει χρηστικότερες. Πάντως, στο αλισβερίσι της προώθησης και διά των συνεντεύξεων συγγραφέων και λοιπών καλλιτεχνών, ουδείς θα σκεφτόταν να προσφέρει στον δημοσιογράφο ένα κλωνάρι από ανθισμένο κόκκινο γεράνι, όπως έκανε ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος πριν από είκοσι τόσα χρόνια. Ακόμη και οι ερωτευμένοι στις ημέρες μας, αντί ανθέων, προτιμούν την αμεσότητα ενός μηνύματος στο κινητό. Ακριβώς όπως η αισθητική των κήπων πέρασε από την καλλιέργεια ποικιλίας φυτών, κατάλληλα διευθετημένων, ώστε να σχηματίζουν λουλουδένια χαλιά, τη λεγόμενη «μωσαϊκοκαλλιέργεια», στο γκαζόν.

Το τότε και το σήμερα σε αντιπαράθεση εμπνέει το βιβλίο της M. Καραβία, που έρχεται να θυμίσει και τη λησμονημένη γλώσσα των λουλουδιών, καθώς συνομιλεί με παλαίμαχους κηπουρούς και ανθοπώλες, αφηγούμενη ιστορίες για ευγενείς κυρίους που έφθαναν να προσφέρουν σε μια δέσποινα ακόμη κι ένα ολόκληρο ανθισμένο δένδρο ως ο πληθωρικός Σικελιανός, όταν η Ιωάννα Τσάτσου αναφώνησε: «Αχ, ανθίσανε οι αμυγδαλιές!». Ακόμη και η γλώσσα του βιβλίου, μάλλον λογοτεχνική παρά δημοσιογραφική, αποπνέει ποιητική, κάποτε και λυρική διάθεση. Ωστόσο δεν πρόκειται για ενιαία αφήγηση αλλά περί συναγωγής τριάντα τριών κειμένων. Παλαιότερα δημοσιεύματα και πρόσφατες αδημοσίευτες διηγήσεις, χωρίς διευκρινίσεις και παραπομπές, πιθανώς για να αποφευχθεί ο φιλολογικός φόρτος ή και για να προσδοθεί στο σύνολο μυθοποιητική επίφαση. Ενα δημοσίευμα όμως είναι συνυφασμένο με τον χρόνο παρουσίασης αλλά και με το έντυπο που το φιλοξένησε, οπότε η παράλειψη των συντεταγμένων τού στερεί τη διάσταση της μαρτυρίας.



Τα ίχνη της τέχνης



Τα κείμενα παρατάσσονται σε δύο ενότητες· ιστορίες ανθρώπων και ιστορίες τόπων. Προτάσσονται τρεις σημερινές ιστορίες για ένα παπαδοπαίδι στην Παναγιά την Καστριανή της Τζιας, μια Πλακιώτισσα που συνεχίζει να ασβεστώνει τα σκαλοπάτια του δρόμου και ένα ναρκομανή. Στην πρώτη η Καραβία ακούει το αγόρι να μιλά για θαλασσινές σπηλιές και το μοιρολόι της φώκιας. Πιστεύει και αυτή πως οι φώκιες θρηνούν για τους καημούς του κόσμου. Ο Παπαδιαμάντης ωστόσο θα της θύμιζε πως οι φώκιες δεν κλαίνε τον πνιγμένο αλλά με τα δάκρυά τους «μαλακώνουν» το κουφάρι και το τρώνε. Εξ ου και η φράση «κλαίει σαν τη φώκια», που πολύ θα ταίριαζε σε μερικούς που κλαίνε και οδύρονται για την υποβάθμιση της Αθήνας. Οι υπόλοιπες δεκαοκτώ ιστορίες ανθρώπων - μάλλον δημοσιευμένες στα τέλη της δεκαετίας του '70, αρχές της επομένης - αφορούν κάποιους επιφανείς, επιστήμονες ή καλλιτέχνες, που ωστόσο παρέμειναν μακράν του πλήθους. Ανάμεσά τους και ορισμένοι που τα ίχνη τους χάθηκαν μαζί με την τέχνη τους. Ολοι «άνθρωποι του παλιού καιρού», που φεύγουν χωρίς να παίρνει κανείς τη θέση τους. Οι ιστορίες στηρίζονται σε συναντήσεις και συνομιλίες με τη συγγραφέα, κάποτε φιλτράροντας τις εντυπώσεις μιας πιο μακρόχρονης γνωριμίας. Οι στιχομυθίες χωνεύονται στην αφήγηση και τα πρόσωπα σκιαγραφούνται με γενναιοδωρία.

H παράταξη των κειμένων ακολουθεί την αισθητική της συγγραφέως, που φροντίζει ιστορίες ανδρών και γυναικών να εναλλάσσονται, παντρεύοντας τρόπον τινά τις ασχολίες τους.



Το ήθος των προσώπων



Δύο ζωγράφοι· ο ερημικός Διαμαντόπουλος, τον οποίο ανακαλύπτουν ξανά στη Μεταπολίτευση, και ο Βάλιας Σεμερτζίδης, με τη συζήτηση να ανατρέχει στο 1944, όταν ανεβαίνει στη Βίνιανη της Ευρυτανίας και ζωγραφίζει τους αντάρτες, ακόμη και τον Αρη, ζωσμένο τα άρματα. Και οι ποιήτριες Ζωή Καρέλλη και Ιωάννα Τσάτσου. Συνομήλικος των ζωγράφων, ο αρχιτέκτονας Γεώργιος Κανδύλης, κι αυτός ένας από τους υποτρόφους της γαλλικής κυβέρνησης που έφυγε με την «καραβιά» του 1945. H Καραβία παρακάμπτει τον διεθνώς αναγνωρισμένο συνεργάτη του Λε Κορμπυζιέ και αναφέρεται κυρίως στον συλλέκτη βιεννέζικων επίπλων. Και η κωνσταντινουπολίτισσα μουσικοκριτικός Σοφία Σπανούδη, «η μάνα της ελληνικής μουσικής» κατά τον Μανώλη Καλομοίρη, αλλά η κουβέντα γίνεται πολλά χρόνια μετά τον θάνατό της το 1952, με την κόρη της, Αθηνά, που τη διαδέχθηκε στην Ελληνική Ραδιοφωνία.

Ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος, ανάμεσα στους 38 πρώτους ακαδημαϊκούς που απέκτησε το ελληνικό κράτος το 1926, και η συνομήλική του, πρώτη ελληνίδα ξεναγός, Μαρίκα Βελουδίου, αδελφή του πρωτοπόρου αεροπόρου Θάνου Βελουδίου. Τρεις συλλέκτες· Αλέξανδρος Ιόλας, Βασίλης Γουλανδρής, Ελένη Σταθάτου. Απόγονος η Σταθάτου της αιγυπτιώτικης οικογένειας Κωνσταντινίδη, σύζυγος του αυλικού Αντωνίου Σταθάτου, και η συζήτηση γύρω από τον κοζανίτικο οντά, που δώρισε στο Μουσείο Μπενάκη το 1964, χάρη και στις πειστικές προσπάθειες του διευθυντή του Μουσείου, Μανόλη Χατζηδάκη. Και ακόμη ένας καλλιτέχνης στην κατασκευή περουκών, ο Δημήτριος Αναπλιώτης, γνωστός ως Μήτια. Αν ποτέ αποκτήσουμε ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου, ίσως μάθουμε περισσότερα για τον Μήτια που έμενε πάντα πίσω από τις κουίντες. H ηθοποιός Ζινέτ Λακάζ, η νεαρή πρωταγωνίστρια στα «Χειροκροτήματα», το τελευταίο αντίο του Αττίκ, χειμώνα 1944. Ο Πέτρος Μουχλίδης, πρωτεργάτης των κήπων της Κηφισιάς. Ο Βιντζηλαίος. H ανυφάντρα των Δελφικών Εορτών Αικατερίνη Ηλιάδη, που ντύθηκε διά βίου την αρχαία ελληνική φορεσιά και τα υφαντά της βραβεύθηκαν εις Παρισίους. H Φωτεινή Μεταξά της οικογένειας που έφερε τις βαφές στην Αθήνα του 19ου αιώνα. Και, τέλος, μια Ελληνίδα που έμεινε στις επάλξεις, σε πείσμα των καιρών, η κυρά της Ρω.

Πιθανώς ετερόκλητες οι μαρτυρίες, ωστόσο αντανακλούν το πνεύμα και το ήθος μιας ολόκληρης εποχής. Στις ιστορίες μάλιστα των γυναικών η Καραβία προβάλλει μια ιδιότητα, εδώ και καιρό περιφρονημένη· της αρχόντισσας και οικοδέσποινας. Ακολουθούν δώδεκα ιστορίες τόπων. Ταξιδιωτικά που συνδυάζουν την περιγραφή με ιστορικές, λογοτεχνικές ή και μαγειρικές παρεκβάσεις, σε αναζήτηση της αυθεντικότητας ενός μέρους. Από τη μια οι τόποι που δεν έχουν χάσει την ελληνική ψυχή τους, όπως η Κύπρος και η Μεγάλη Ελλάδα ή ακόμη η Σάμος, που διατηρεί τη φυσιογνωμία της, και από την άλλη τόποι που τους αφάνισε το τουριστικό κύμα. Μαρτυρίες της συγγραφέως, σχεδόν ρομαντικές, καθώς γυρεύουν τη ρόδινη πλευρά, και όταν δεν υπάρχει διαφυγή ανακαλούν τους «μυστικούς τόπους» της αναπόλησης παλαιότερων καιρών. Τέλος θα περιμέναμε, με δηλωμένη την έφεση της Καραβία στη φωτογραφία, γνωστή και από τα προηγούμενα βιβλία της, άνθρωποι και τόποι να εικονογραφούνται.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-10-2003