Τζακ Μαγκς

Ο Αυστραλός συγγραφέας Πήτερ Κάρεϋ θεωρείται ως ένας από τους πιο σημαντικούς αγγλόφωνους συγγραφείς της εποχής μας. Έχει τιμηθεί δύο φορές με το βραβείο Μπούκερ, και με το βραβείο της Κοινοπολιτείας. Με το Τζακ Μαγκς ο Κάρεϋ αποτίει φόρο τιμής στον Κάρολο Ντίκενς και στη ρεαλιστική λογοτεχνία του 19ου αιώνα.
Ο ήρωάς του Τζακ Μαγκς δεν είναι άλλος από τον δραπέτη των φυλακών Μάγκγουιτς, κεντρικό χαρακτήρα των Μεγάλων Προσδοκιών του Ντίκενς.
Ο Τζακ Μαγκς, μυθιστόρημα με θέμα τη ζωή ενός κλέφτη πραγμάτων, του Τζακ Μαγκς, και ενός κλέφτη ψυχών, του Τομπάιας Όουτς, μυθιστόρημα με ομολογημένη την κλοπή της πλοκής του, συνδυάζει τη συναρπαστική μυθιστορηματική αφήγηση με τον στοχασμό για την τέχνη του μυθιστορήματος.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Βράδυ Απριλίου του 1837 και η άμαξα του Ντόβερ μπαίνει στην αυλή του πανδοχείου «Χρυσό Βόδι» του Λονδίνου. Ο πιο λιγομίλητος και παράξενος από τους επιβάτες κατεβαίνει πρώτος από την άμαξα και αμέσως γύρω του αρχίζει να σχηματίζεται, με τρόπο ρεαλιστικό αλλά και υποβλητικό, το σκηνικό των μυθιστορημάτων του Ντίκενς: λιθόστρωτοι δρόμοι φωτισμένοι με γκάζι, άμαξες, μυρωδιά κοπριάς αλόγων, καπηλειά και μπαρ, παιδιά που ζητιανεύουν, εκκωφαντική κίνηση, λονδρέζικη αργκό, καπνιά, «η παλιά κίτρινη μυρωδιά του Λονδίνου», ένα πλανώμενο φάσμα παρακμής, που αποδίδεται πειστικά από την ελληνική μετάφραση. Κι αφού ζωντανέψει το βικτοριανό μυθιστορηματικό σκηνικό του Ντίκενς, μέσα σε αυτό αρχίζουν να ζωντανεύουν και οι χαρακτήρες του από το μυθιστόρημα «Μεγάλες προσδοκίες» -και ανάμεσά τους και ο ίδιος ο εμβληματικός συγγραφέας του αγγλικού αφηγηματικού ρεαλισμού, στο πρόσωπο του Τομπάιας Οουτς.



Η εγκληματική διάνοια του δημιουργού



Πρωταγωνιστής είναι ο Τζακ Μαγκς, νεότερη εκδοχή του Μάγκγουιτς, του κατάδικου των «Μεγάλων προσδοκιών», ο οποίος επιστρέφει από τη Νέα Νότια Ουαλία, με την πρόθεση να πάρει εκδίκηση για την καταδίκη του, αλλά και να συναντήσει τον προστατευόμενό του Χένρι Φιπς, που είναι η αντίστοιχη εκδοχή του Πιπς του μυθιστορήματος του Ντίκενς. Η ζωή του Μαγκς πριν από την εκτόπισή του ήταν μια σειρά ατυχιών, ανάμεσα στις οποίες η μαθητεία του σε έναν διαβόητο διαρρήκτη, ο ανολοκλήρωτος έρωτάς του για μια ετεροθαλή αδελφή του και η προδοσία του σχεδόν απ' όλους όσους είχε εμπιστευθεί. Καθώς οδηγείται στο λιμάνι απ' όπου θα εκτοπιστεί στην Αυστραλία, συναντά ένα φτωχό παιδί, το οποίο αποφασίζει να πάρει υπό την προστασία του: πρόκειται για τον Φιπς, που του εξασφαλίζει μια πλούσια ζωή με τα χρήματα που τακτικά του στέλνει από το Σίντνεϊ.

Η προσπάθεια του Μαγκς να βρει το θετό γιο του τον σπρώχνει σε μια σειρά από περιπέτειες, που αρχίζουν με την απόφασή του να δουλέψει σαν λακές ενός βιβλιόφιλου, του Πέρσι Μπακλ, στου οποίου το σπίτι γνωρίζει τον Οουτς, νεαρό δημοφιλή συγγραφέα και δημοσιογράφο. Ο Οουτς συνδυάζει τη συγγραφική ιδιότητα με εκείνη του ερασιτέχνη υπνωτιστή, κατορθώνοντας με αυτόν το συνδυασμό να υπεξαιρεί τις αφηγήσεις, τις σκέψεις, τη ζωή οποιουδήποτε βρεθεί μπροστά του, για να γράψει τα ρεπορτάζ και τις ιστορίες του. Ο Μαγκς δέχεται να υπνωτιστεί και κατά τη διάρκεια της ύπνωσης αποκαλύπτεται το παρελθόν του ως κατάδικου. Ο υπνωτισμός γίνεται για τον Οουτς μια «κάμερα», με την οποία εισβάλλει στον ιδιωτικό κόσμο του Μαγκς και τον καταγράφει, με σκοπό να συνθέσει μια πειστική μυθιστορηματική απόδοση του θέματος που τον συναρπάζει: της εγκληματικής διάνοιας.

Η μυθοπλασία και γενικότερα η λογοτεχνική δημιουργία εμφανίζεται από τον Κάρεϊ σαν μια υπεξαίρεση ή λεηλασία, σαν μια τέχνη νεκροφιλική, σαν μια σύληση τάφου. Αυτή την αντίληψη της μυθοπλασίας ενισχύει και η συνήθεια του Οουτς να συλλέγει περίεργα αντικείμενα, όπως το διατηρημένο στην άλμη κομμένο χέρι ενός κλέφτη, τη νεκρική μάσκα ενός απαγχονισμένου πριν από έναν αιώνα, τις λεπτομερείς σημειώσεις από μια επίσκεψη στο νεκροτομείο του Παρισιού. Η λογοτεχνική δημιουργικότητά του αναλώνεται σε μια καταγραφή που επιχειρείται πάνω στα πράγματα και στα πρόσωπα με την ψυχρότητα ενός ανατόμου.

Αυτή η ρεαλιστική αφηγηματική τακτική παραπέμπει στον Ντίκενς, προβάλλοντας τον Οουτς ως περσόνα του. Με τον τρόπο αυτόν οι αναβιώσεις στο μυθιστόρημα του Κάρεϊ επιχειρούνται σε πολλαπλά επίπεδα: στο επίπεδο του σκηνικού (πρώτη περίοδος της βικτοριανής εποχής), στο επίπεδο των χαρακτήρων (ο Μάγκουιτς και ο Πιπς των «Μεγάλων προσδοκιών»), αλλά κυρίως στο επίπεδο της ζωής και της τέχνης του Ντίκενς.



Ξορκίζοντας τη λογοτεχνική επίδραση



Η σχέση του Κάρεϊ με τον Ντίκενς είχε επισημανθεί από την εποχή του μυθιστορήματός του «Οσκαρ και Λουσίντα» (1988, με το οποίο είχε κερδίσει το πρώτο από τα δύο του βραβεία Μπούκερ). Τότε, πολλοί κριτικοί είχαν προσεγγίσει το έργο στη βάση της σύγκρισης των δύο συγγραφέων. Με το «Τζακ Μαγκς», λοιπόν, ο Κάρεϊ δίνει την εντύπωση πως προβάλλει αυτές τις ομοιότητες θεματοποιώντας τες, θέλοντας με τον τρόπο αυτόν να ξορκίσει τη σχέση του με τον Ντίκενς. Στο πλαίσιο αυτού του εξορκισμού της λογοτεχνικής επίδρασης, αναβιώνει μέσα στο μυθιστόρημά του και τον ίδιο τον Ντίκενς, ανατρέποντας έτσι τη σχέση δημιουργού και δημιουργήματος: δεν είναι μόνον ο σύγχρονος συγγραφέας ένα -μέσω της επίδρασης- δημιούργημα του παλαιότερου, αλλά και ο παλαιότερος μπορεί να γίνει -το ερμηνευτικό- δημιούργημα του νεότερου. Αυτή η ανατροπή επιχειρείται με την αναγωγή του ιστορικού προσώπου σε μυθιστορηματικό χαρακτήρα και στη συνέχεια, με τη συνακόλουθη ανάγνωση/ παρουσίαση της συνείδησης αυτού του χαρακτήρα. Η παραπάνω διαδικασία είναι ανάλογη της εικόνας που έχει δώσει ο Φόρστερ για τη λειτουργία της λογοτεχνικής επίδρασης, την οποία δεν αντιλαμβάνεται ως σχέση διαχρονική, αλλά συγχρονική: βλέπει όλους τους συγγραφείς που συγκροτούν την αγγλική λογοτεχνική παράδοση, να γράφουν τα έργα τους όχι σε μια χρονική ακολουθία, αλλά ταυτόχρονα, καθισμένοι γύρω από ένα μεγάλο στρογγυλό τραπέζι.

Δεν επιχειρεί, βεβαίως, ο Κάρεϊ μια μυθιστορηματική βιογραφία, αλλά μια εκ νέου επινόηση του Ντίκενς, όχι από τον ίδιο το συγγραφέα, αλλά από έναν μεταγενέστερο. Η φανταστική παρουσίαση της συνείδησής του προωθεί τη ζωή και την τέχνη του πεζογράφου τού 19ου αιώνα στα σημεία εκείνα όπου είχε θριαμβεύσει η (αυτο)λογοκρισία της βικτοριανής ευπρέπειας. Σε ό,τι αφορά τη ζωή του, διατηρείται η παρουσία ενός άχρηστου πατέρα, του μεσμερισμού και της μεγάλης συγγραφικής φιλοδοξίας. Παραλείπεται ο δεσμός με την ηθοποιό, αλλά διατηρείται ο δυστυχισμένος γάμος του, ενώ προωθείται η σχέση του με τη νεότερη αδελφή της γυναίκας του, που από πλατωνική παρουσιάζεται ως ερωτική, παίρνοντας και μια τραγική κατάληξη: η Λίζι μένει έγκυος και για να απαλλαγεί από το έμβρυο, παίρνει τα χάπια που της δίνει ο Οουτς (τα οποία προμηθεύεται με τη μεσολάβηση του Μαγκς) και πεθαίνει από αιμορραγία.

Σε ό,τι αφορά τη συγγραφική του δραστηριότητα, ο Οουτς εμφανίζεται να διαθέτει σε αμιγέστερη μορφή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγγραφέα Ντίκενς: είναι ένας αδηφάγος παρατηρητής της ζωής του Λονδίνου, ένας ακαταπόνητος καταγραφέας περιστατικών και προσώπων σε μορφή σημειώσεων και ημερολογίων, έχει μια πρωτεϊκή φαντασία και μια αστείρευτη ενέργεια. Είναι φανερό πως η περιγραφή που δίνει ο Κάρεϊ για τη σχέση του Οουτς με το αφηγηματικό υλικό του, αποτελεί ένα σχόλιο για την ψυχολογία της φαντασίας και το πρόγραμμα του αφηγηματικού ρεαλισμού τού Ντίκενς. Το σχόλιο αυτό αποτελεί μια έμμεση απόδοση τιμής στο νατουραλισμό και στο συγγραφέα, αλλά χωρίς να προχωρεί ποτέ προς τη μυθοποίησή τους.

Με το «Τζακ Μαγκς» ο Κάρεϊ επιμένει σε ένα θέμα που συναντάμε και στα προηγούμενα μυθιστορήματά του: τη σχέση ανάμεσα στο να γεννάς ή να δημιουργείς κάποιον και στο να τον σκοτώνεις ή να τον αφανίζεις. Τώρα, όμως, αυτή η σχέση -όπως διαφωτιστικά δείχνεται στο Επίμετρο- εντοπίζεται ανάμεσα στο δημιουργό και το δημιούργημα. Πρόκειται για μια σχέση προβληματική σε όλα τα επίπεδα: (1) Ο Φιπς, δηλαδή το δημιούργημα του Μαγκς, κρύβεται σε μια λονδρέζικη λέσχη ομοφυλόφιλων για να τον αποφύγει, ενώ τελικά επιχειρεί να τον σκοτώσει. (2) Ο Μαγκς, ως λογοτεχνικό δημιούργημα του Οουτς (μια και είναι ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος που γράφει ο δεύτερος βασιζόμενος στις εξομολογήσεις του πρώτου), απειλεί να τον σκοτώσει, όταν καταλαβαίνει πως ο συγγραφέας σχεδιάζει να κλείσει την ιστορία του με το θάνατο του πρωταγωνιστή.

Το τρίτο επίπεδο της σχέσης δημιουργού και δημιουργήματος βρίσκεται ανάμεσα στον Ντίκενς και τον Κάρεϊ, δηλαδή ανάμεσα στον προγενέστερο και το μεταγενέστερο πεζογράφο μιας λογοτεχνικής παράδοσης. Σε αυτό το επίπεδο η σχέση είναι πολύ πιο πολιτισμένη αλλά και σύνθετη, καθώς ο δεύτερος επιχειρεί να ξαναδημιουργήσει το δημιουργό του, δηλαδή εκείνον που λειτούργησε πάνω του ως παράγων επίδρασης. Με τον τρόπο αυτόν επαναπροσδιορίζει το συγκεκριμένο περιεχόμενο αλλά και τη γενικότερη σημασία της επίδρασης, δίνοντας παράλληλα στο συγχρονικό χαρακτήρα του συγκριτισμού την πιο ουσιαστική χρονική του διάσταση.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/04/2002