Κωνσταντίνος Χατζόπουλος ο πρωτοπόρος

Πρόκειται για μια μονογραφία, που είναι ταυτόχρονα βιογραφία και η οποία αναπλάθει το ιστορικό σκηνικό κατά την περίοδο της πνευματικής διαμόρφωσης του Κ. Χατζόπουλου, εξετάζει το πρώτο ρήγμα στην ποιητική μας παράδοση μετά το 1880 και παρακολουθεί τις περιόδους της συγγραφικής πορείας του δημιουργού, έχοντας ως βασικό στόχο τη συστηματική μελέτη του ποιητικού, πεζογραφικού και κριτικού του έργου. Ιδιαίτερα αναλύεται το Φθινόπωρο, που αγαπήθηκε πολύ στην εποχή του και επηρέασε την πεζογραφία του Μεσοπολέμου. Το έργο ολοκληρώνεται με επίμετρο -στο οποίο γίνεται λόγος για τον άνθρωπο, το μεταφραστή, την ευρωπαϊκή του παιδεία, τον καινοτόμο και πρωτοπόρο δημιουργό- χρονολόγιο και εργογραφία.
Το βιβλίο τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Κριτικής - Δοκιμίου για το έτος 1999.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες φυσιογνωμίες της καμπής του αιώνα αποτελεί αντικείμενο του δεύτερου βιβλίου της σειράς «Οι δικοί μας», που εγκαινίασαν πριν από δύο χρόνια οι εκδόσεις Σοκόλη. Υστερα από το βραβευμένο βιβλίο του Δημήτρη Ραφτόπουλου για τον Αρη Αλεξάνδρου, άλλο ένα κενό καλύπτεται στον χώρο της φιλολογικής κριτικής με το βιβλίο του Τάκη Καρβέλη για τον Κωσταντίνο Χατζόπουλο. Εμπειρος μελετητής του Χατζόπουλου, ο Καρβέλης έχει και άλλοτε δώσει δείγματα της ιδιαίτερης αναστροφής του με το έργο του πολυπράγμονα συγγραφέα.

«Λήγοντος του 20ού αιώνα», γράφει ο μελετητής στον πρόλογο του βιβλίου, «το σκηνικό αλλάζει. Για περιόδους παραγνωρισμένες, όπως εκείνη του ιστορικού μυθιστορήματος, ρίχνεται νέο φως. Η παραδοσιακή ποίηση, επίσης, αρχίζει να εξετάζεται με περισσότερη νηφαλιότητα και αντικειμενικότητα. Υπό το πρίσμα αυτής της αντικειμενικής και νηφάλιας διάθεσης, πρέπει να εξεταστεί και η πρώτη μεταπαλαμική γενιά των ποιητών, οι οποίοι, με πρωτεργάτη τον Χατζόπουλο, επωμίστηκαν το βάρος για την ανανέωση της ποίησης». Πράγματι, η νηφαλιότητα και ο διάλογος με την κριτική, σύγχρονη του Χατζόπουλου και μεταγενέστερη, είναι δύο βασικά χαρακτηριστικά του βιβλίου.

Οι ιδεολογικές κατευθύνσεις και οι αισθητικές απόψεις που διαμόρφωσαν το έργο του Χατζόπουλου έχουν ήδη μελετηθεί και η έρευνα έχει αποφανθεί για την προσφορά του συγγραφέα στον χώρο της λογοτεχνίας, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο επωφελώς. Στη μονογραφία του ο Καρβέλης, αφού εξετάσει στην εισαγωγή την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τη ζωή του Χατζόπουλου ως τη μακροχρονιότερη εγκατάστασή του στη Γερμανία το 1905, και «το πρώτο ρήγμα στην ποιητική μας παράδοση», που έγινε από τους μεταπαλαμικούς ποιητές με την αμφισβήτηση της ποιητικής της γενιάς του 1880, στρέφεται από το δεύτερο κεφάλαιο και εξής αποκλειστικά στο έργο του Χατζόπουλου. Ετσι, μετά το κάπως υπερβολικά φορτωμένο πρώτο κεφάλαιο ­ που ωστόσο δίνει στο βιβλίο ταυτότητα εγχειριδίου πολλαπλώς χρήσιμου ­ ο κριτικός λόγος αποκτά πυκνότητα ξεκαθαρίζοντας αντιφάσεις ή διχογνωμίες, όπως π.χ. γύρω από το επίμαχο θέμα του διχασμού του Χατζόπουλου ανάμεσα στον συμβολισμό και στον ρεαλισμό.

Ο μελετητής διερευνά τις τρεις περιόδους της συγγραφικής πορείας του Χατζόπουλου: Την πρώτη φάση (1884-1905) που τροφοδοτείται από τον ελληνικό ποιητικό περίγυρο, τον γαλλικό συμβολισμό και την πρώτη επαφή του με τη Γερμανία. Σε αυτή την περίοδο ανήκουν οι ποιητικές του συλλογές Τραγούδια της ερημιάς, Τα ελεγεία και τα ειδύλλια (1898) και η έκδοση του περιοδικού «Η Τέχνη» (1898-1899). Τη δεύτερη φάση (1905-1914) που σηματοδοτείται από την ιδεολογική του μεταστροφή και τη στροφή του προς την πεζογραφία και την κριτική. Εδώ εξετάζεται η μετάβαση από τον επιφανειακό νατουραλισμό του πεζογραφήματος Αγάπη στο χωριό (1910), στον βαθύ ποιητικό ρεαλισμό των έργων Ο πύργος του Ακροπόταμου (1915), Τάσω, Στο σκοτάδι κι άλλα διηγήματα (1916). Στην τρίτη φάση ανήκει το οριακό για τη νεοελληνική λογοτεχνία μυθιστόρημα Φθινόπωρο (1917) που εγκαινιάζει μια σειρά αναζητήσεων, οι οποίες θα ολοκληρωθούν με τη μεταγενέστερη λογοτεχνία μας. Παράλληλα, με τις δύο τελευταίες ποιητικές του συλλογές εκφράζει τους νέους του προσανατολισμούς (Απλοί τρόποι) ή ολοκληρώνει τις συμβολιστικές του τάσεις (Βραδινοί θρύλοι).

Στα επόμενα εκτενή κεφάλαια και στο επίμετρο εξετάζονται διεξοδικότερα η πορεία του συγγραφέα από την ειδυλλιακή στη συμβολιστική ποίηση, το πεζογραφικό του έργο, οι κριτικές του αναζητήσεις, η εκδοτική του δραστηριότητα, καθώς και το πολύ αξιόλογο μεταφραστικό του έργο. Το όλο εγχείρημα γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρον και χρήσιμο χάρη στο χρονολόγιο, στην εργογραφία - βιβλιογραφία και στο ασφαλώς απαραίτητο και περιεκτικό ευρετήριο που συνοδεύουν τον τόμο. Αποφεύγοντας την αγιολογία, ο Καρβέλης επισημαίνει τυχόν αδυναμίες των έργων του Χατζόπουλου και δεν διστάζει να στιγματίσει την ενίοτε προκατειλημμένη ή αυστηρή στάση του, όπως π.χ. την άδικη κρίση του για τον Βιζυηνό.

Η σημαντικότερη ίσως αρετή του βιβλίου είναι ότι ο συγγραφέας δεν υπέκυψε στον αυστηρό καταναγκασμό ενίοτε μονολιθικών και στείρων σχημάτων της κριτικής, αλλά κατάφερε να συνδυάσει ποικίλες μεθόδους, αναδεικνύοντας έτσι την πολυσημία της λογοτεχνίας. Με άλλα λόγια, κατόρθωσε να ανταποκριθεί στο τριανταπεντάχρονο πλέον αλλά ακόμη παράδοξα επίκαιρο αίτημα του Ρολάν Μπαρτ περί «παραμετρικής» κριτικής. Και παρά επιμέρους και δευτερεύουσας σημασίας σχολαστικές επιφυλάξεις ­ όπως π.χ. για την πληθωρική χρήση παραθεμάτων ­ δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το βιβλίο αυτό θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για τον μελετητή του Κωσταντίνου Χατζόπουλου και της εποχής του.



Κατερίνα Κωστίου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-02-1999