Η εφεύρεση του Μορέλ

Γραμμένο από έναν απαράμιλλο στιλίστα, φίλο και συνοδοιπόρο του Μπόρχες στις μαγικές περιπλανήσεις στα πιο εκθαμβωτικά τοπία του φανταστικού, αυτό το κλασικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του 20ού αιώνα επανακυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πατάκη σε νέα μετάφραση, πάντα σφριγηλό και ερεθιστικό, πάντα ανήσυχο και ανησυχητικό, πάντα διερευνητικό και αξιοπερίεργο.
Συνδυάζοντας τις καλύτερες τεχνικές της αγγλοσαξονικής παράδοσης της λογοτεχνίας μυστηρίου και του φανταστικού (Χ. Τζ. Ουέλς, Τσέστερτον κ.ά.), ο Κασάρες δημιουργεί ένα μυθιστόρημα όπου η υπαρξιακή αγωνία του αφηγητή μετακυλίεται έντεχνα στον αναγνώστη, με μια επιδέξια, «διαβρωτική» γραφή που ξέρει πώς να κλιμακώνει την ένταση, πώς να πυκνώνει το μυστήριο για να το διαλύσει καλύτερα, και, κυρίως, πώς να βυθίσει τον αναγνώστη σε μια σειρά συλλογισμούς για την υπόσταση και τη μοίρα του ανθρώπου.
Γραμμένη το 1940, Η εφεύρεση του Μορέλ μπορεί να διαβαστεί σαν ένα συναρπαστικό θρίλερ, αλλά και σαν χρησμός: προφητεύει με δραματική διορατικότητα τη σημερινή κυριαρχία του οπτικοακουστικού, την υποταγή των ιδεών στην παντοδυναμία της εικόνας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Για να διαβάσει κανείς βιβλία σαν τον «Μορέλ» του Κασάρες, πρέπει να κάνει μια θεμελιώδη αφαίρεση: δεν θα τα διαβάσει κυριολεκτικά: η ιστορία που αφηγείται ο συγγραφέας είναι μια παραλλαγή, μια απλή δυνατότητα του πραγματικού (ή του μη πραγματικού) που διατυπώθηκε για μία και μόνη φορά, ενώ θα μπορούσε να είχε γραφτεί και η ακριβώς αντίθετή της, αν τα πράγματα το είχαν φέρει αλλιώς. Οπως συμβαίνει με πάρα πολλά έργα του πρώιμου μοντερνισμού, έτσι κι εδώ οι σημασίες διαρκώς μετακυλίονται και το λογοτέχνημα προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην ιδιότητά του ως λεκτικής κατασκευής και σ' εκείνην της μεταγεγραμμένης πραγματικότητας.

Ενας άντρας, ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, βρίσκεται σ' ένα νησί, που δεν κατονομάζεται, του Ειρηνικού Ωκεανού, κυνηγημένος για ένα παλιότερο -αόριστο ώς το τέλος του βιβλίου- αδίκημα που έχει διαπράξει. Τα μοναδικά κτίσματα του νησιού, φορτισμένα με συμβολική σημασία, είναι ένα παρεκκλήσι, ένα κτήριο -«Μουσείο» το ονομάζει ο συγγραφέας, αποθήκη της παγκόσμιας γνώσης θα το λέγαμε εμείς- και μια πισίνα.

Το νησί αυτό, όπως συχνά συμβαίνει με τον χώρο στους μοντερνιστές -με αποθέωση τα κείμενα του Καλβίνο-, υπερβαίνει τον ρόλο του ως απλού χωροθετικού ευρήματος ή, το πολύ πολύ, ως χώρου όπου σκηνοθετείται το μυθιστόρημα υπό τις σκηνικές οδηγίες τού συγγραφέα. Το νησί, ο τόπος, γίνεται ζωντανό πρόσωπο, δρων ήρωας του κειμένου (εδώ μπορεί να θυμηθεί κανείς το Παρίσι στον «Τροπικό του Καρκίνου» του Χ. Μίλερ). Με αμοιβαίες αντιμεταθέσεις ανάμεσα στον τόπο και τα πρόσωπα και μ' έναν μηχανισμό «εμψύχωσης», θα λέγαμε, το ακατονόμαστο νησί του Κασάρες προσωποποιείται, σαρκώνεται και, εντέλει, μεταμορφώνεται σε ήρωα του μυθιστορήματος.

Οσο ο φυγάς παραμένει στο νησί, φοβούμενος τους διώκτες του, αρχίζουν να εμφανίζονται, μέσα σε μια αχλύ, πρόσωπα μυστηριώδη, άνθρωποι σχεδόν εξαϋλωμένοι, με προεξάρχουσα τη σχεδόν αρχετυπική γυναικεία φιγούρα της Φοστίν και τον σχεδόν αρχετυπικό αρσενικό Μορέλ. Ο πρωταγωνιστής δεν μπορεί παρά να υποκύψει στον έρωτα για τη Φοστίν και στην ανδρική, ανταγωνιστική ζήλια για τον Μορέλ, ο οποίος, μεταξύ άλλων, διαβάζει μπροστά σ' ένα αλλόκοτο, ετερογενές κοινό την ομιλία του. Η μοναξιά του φυγάδα έχει παραβιαστεί: παρείσακτοι επισκέπτες, φασματικοί εισβολείς βρίσκονται πια πάνω στο νησί για να κυνηγήσουν (;), να διώξουν (;), να τιμωρήσουν τον φυγάδα (και πρωτοπρόσωπο αφηγητή του βιβλίου).

Με μια κεφαλαιώδη διαφορά: πως τα πρόσωπα αυτά, όπως τα πάντα στην «Εφεύρεση του Μορέλ», είναι απεικάσματα, αντίγραφα της πραγματικότητας: η μηχανή του Μορέλ, σε μια σπάνια στιγμή, κατασκευάζει εικόνες, γεννάει ανθρώπους, ανασυστήνει αντικείμενα, διαγράφει καινούρια κτήρια και τοπία. Ολα, ή σχεδόν όλα, συναποτελούν μια εικονική πραγματικότητα, που αποκαλύπτεται αργά, σταδιακά, τεχνηέντως, με μια υψηλή τέχνη και τεχνική, από τον συγγραφέα.

Ο Μπόρχες, στον πρόλογο του «Μορέλ», χαρακτηρίζει το βιβλίο του Κασάρες έργο «τεκμηριωμένης φαντασίας», ταυτίζοντάς το με το περιπετειώδες μυθιστόρημα και αντιδιαστέλλοντάς το προς το «ψυχολογικό» μυθιστόρημα. Πράγματι: ο ψυχολογισμός του παλαιότερου μυθιστορήματος, εκτός του ότι είχε καταντήσει αφόρητος όταν το μυθιστόρημα πέρασε από τα χέρια των μεγάλων μαστόρων του 19ου αιώνα στους αδέξιους επιγόνους τους, ήταν -είναι- κακός σύμβουλος για τον μυθιστοριογράφο που θέλει να μελετήσει την ανθρώπινη συνθήκη υπό, σχεδόν, εργαστηριακές συνθήκες, και κυρίως εκτός χρόνου.

Διότι, νομίζουμε, πως αυτό είναι ο κυριότερος στόχος -και επίτευγμα- του Κασάρες: συνοψίζοντας ένα από τα πρωταρχικά αιτήματα του μοντερνισμού, τη μυθιστοριογραφική μελέτη του χρόνου, το επαναδιατυπώνει υπό όρους α-χρονικούς. Η παρεμπίπτουσα -αλλά όχι λιγότερο σημαντική- συνέπεια της μηχανής του Μορέλ είναι το πάγωμα του χρόνου: παγώνοντας τον χρόνο σε μια «αιώνια εβδομάδα», κατακτώντας μια «περιστροφική αιωνιότητα», εντέλει παράγοντας μια καινούρια πραγματικότητα, έμψυχη και μη, μέσω των εικόνων, αυτό κυρίως κάνει: θέτει τον άνθρωπο εκτός χρόνου.

Στο τέλος -ένα τέλος ανοιχτό, που συμβαδίζει με τη μοντερνική καταγωγή και ταυτότητα του κειμένου- ο έρωτας του πρωταγωνιστή, που έχει πια ανακαλύψει πώς λειτουργεί το πολύπλοκο σύστημα μηχανών, για τη Φοστίν θα παραμείνει εκκρεμής, οι ανθρώπινες υπάρξεις-σκιές, μετέωρες κι αυτές, όλα θα έχουν παγώσει σε μια ακίνητη στιγμή: ο αναγνώστης θ' αναρωτηθεί αν διαβάζει το μυθιστόρημα «Η εφεύρεση του Μορέλ» ή αν είναι κι αυτός δημιούργημα αυτής της τερατώδους εφεύρεσης, ένα αντίγραφο πραγματικότητας που ξεπήδησε από τις σελίδες του βιβλίου, μια μίμηση όντος που υποδύεται πως διαβάζει και ζει.

Ο Κασάρες, σημαντικότατος και, οπωσδήποτε, παραδειγματικός μοντερνιστής, στενός φίλος τού Μπόρχες, με την «Εφεύρεση του Μορέλ» πετυχαίνει όλους τους στόχους του: χρησιμοποιώντας πολλές από τις, κλασικές πια, μοντερνικές επινοήσεις (όπως είναι, π.χ., ο σχολιασμός, διά των υποσημειώσεων, του «εκδότη» του χειρογράφου ή ο κερματισμός και η αμφισημία του αφηγηματικού χρόνου), αφηγείται μια ιστορία στο μεταίχμιο ύπνου και ξύπνιου, ονείρου και πραγματικότητας, θίγοντας όμως ταυτόχρονα πολλά από τα μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα του ανθρώπου: με αιχμές για τη (θεία και ανθρώπινη) δικαιοσύνη, για την ανθρώπινη μοίρα ή τη δικαιοσύνη του έρωτα, συνθέτει μια αφήγηση «τεκμηριωμένης φαντασίας», από την οποία, έστω και αν δεν το ήθελε, δεν λείπει η προφητική διάσταση: ο Αργεντινός συγγραφέας, προηγούμενος κατά πέντ' - έξι δεκαετίες, προαναγγέλλει τη ζωή ως τηλεοπτικό γεγονός, αναδεικνύει τον παλμό των αισθημάτων υποκατεστημένο από το ηλεκτρονικό του ισοδύναμο και, εντέλει, την ανθρώπινη ζωή ως μιντιακή παρενδυσία, συνοψίζοντας ίσως έτσι και το δράμα τού μοντερνισμού: η ζωή ως το (μυθιστοριογραφικό) υποκατάστατό της.

Για τον Αχιλλέα Κυριακίδη, το έχουμε ξαναγράψει με αφορμή άλλη μετάφρασή του: τα μεταφράσματά του δικαιώνουν τη μετάφραση ως κορυφαία πράξη ανασυγγραφής.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/02/2007