Σχέδιο διαφυγής

Ο Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες διερευνά εδώ τη φύση του εγκλεισμού, τις έννοιες της επιτήρησης και της τιμωρίας, τις επιπτώσεις της πειθαρχικής εξουσίας πάνω στα σώματα των φυλακισμένων. Πολύ πριν από την ιδιοφυή ανάλυση των σωφρονιστικών συστημάτων που επιχείρησε ο Μισέλ Φουκό, ο Αργεντινός συγγραφέας μιλάει για τη "βιο-εξουσία" που ασκεί ο τιμωρός πάνω στον τιμωρημένο, αναλύει την εξίσωση καταναγκασμού και υποταγής, αναδεικνύει την παρανοϊκή διάσταση της δίψας για χειραγώγηση. Όμως πηγαίνει ακόμη μακρύτερα.[...]
Μπλέκοντας πραγματικότητα και φαντασία, φιλοσοφικό στοχασμό και μυθική σκέψη, μεταφυσική αγωνία και περιπετειώδη πλοκή, ο Κασάρες μας δίνει μια εφιαλτική αλλά εξαιρετικά συναρπαστική αλληγορία.

"Θα επιθυμούσα να είμαι ο Μπιόυ επειδή ανέκαθεν τον θαύμαζα ως συγγραφέα και τον εκτιμούσα ως άτομο". Χούλιο Κορτάσαρ

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τους σημαντικότερους συγγραφείς της Αργεντινής, στενός φίλος του Χόρχε Λουίς Μπόρχες με τον οποίο γράψανε από κοινού μυθιστορήματα, αστυνομικά και άλλα, ο Αδόλφο Μπιόι Κασάρες (1914-1999) υπήρξε μέλος της συντακτικής επιτροπής του φημισμένου λογοτεχνικού περιοδικού «Sur» που διηύθυναν η σύζυγός του Σιλβίνα Οκάμπο και η αδελφή της Βικτόρια. Το διασημότερο έργο του είναι H εφεύρεση του Μορέλ (κυκλοφορεί από την Αγρα και ετοιμάζεται νέα μετάφραση από τις εκδόσεις Πατάκη), μυθιστόρημα που δημοσιεύτηκε το 1940, ανήκει στο είδος του φανταστικού, θυμίζει το Στρίψιμο της βίδας του Χένρι Τζέημς και παραπέμπει στο Νησί του Δρος Μορώ του X.Τζ. Γουέλς. Το Σχέδιο διαφυγής εκδόθηκε το 1945 και κατά κάποιο τρόπο είναι γραμμένο στο στυλ της Εφεύρεσης του Μορέλ: υπάρχει ένας αφηγητής, η δράση διαδραματίζεται σε ένα νησί, συμβαίνουν διάφορα περίεργα γεγονότα και πρωταγωνιστεί ένας μυστηριώδης εφευρέτης.

Αφηγητής εδώ είναι ο Γάλλος Αντουάν, κεντρικός ήρωας ο ανιψιός του Ανρί Νεβέρ, υποπλοίαρχος, τόπος δράσης τα νησιά της Γαλλικής Γουιάνας, βορείως της Βραζιλίας, κυρίως η Νήσος του Διαβόλου, και εφευρέτης ο Πιερ Καστέλ, κυβερνήτης της περιοχής. Να θυμίσουμε ότι η Νήσος του Διαβόλου ήταν περιβόητη φυλακή, όπου στέλνονταν κατάδικοι του ποινικού δικαίου, κλέφτες, δολοφόνοι κ.λπ., μα και πολιτικοί κρατούμενοι, εχθροί του εκάστοτε καθεστώτος της Γαλλίας, οι λεγόμενοι αποκλεισμένοι, οι οποίοι μετά την έκτιση της ποινής τους παρέμεναν εκεί ως εξόριστοι-άποικοι.

Τα ανεξήγητα φαινόμενα που περιγράφει ο αφηγητής είναι βιωμένα από τον Νεβέρ, ο οποίος φτάνει στη Γουιάνα για να εξετάσει τι συμβαίνει στις αρχές του 1913, λίγο πριν ξεσπάσει ο A' Παγκόσμιος. Το κλίμα που επικρατεί στα νησιά είναι τόσο νοσηρό (ο Νεβέρ γράφει τις εμπειρίες του σε επιστολές προς τον θείο του), ώστε ο υποπλοίαρχος αποφασίζει να φύγει από εκεί το γρηγορότερο. Ο Καστέλ θυμίζει ανατρεπτικό στοιχείο. Οχι μόνο η συμπεριφορά του είναι ιδιάζουσα, δεν ταιριάζει με τη θέση που κατέχει, αλλά και η διοίκηση που ασκεί είναι ανύπαρκτη. Σοφός ή τσαρλατάνος; Τρελός ή αναμορφωτής;

Μερικά γεγονότα είναι σκοτεινά, δεν εξηγούνται, ή οι εξηγήσεις που δίδονται δεν είναι σαφείς. Ο Νεβέρ αναρωτιέται αν αυτά που πέφτουν στην αντίληψή του είναι πραγματικά ή αποτελούν προϊόντα παραισθήσεων. Σύντομα ανακαλύπτει πως στα νησιά κρύβονται μυστήρια που ξεπερνούν τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων, αλλά ίσως εξυφαίνεται και μια επανάσταση. Αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι η προσπάθεια του Καστέλ (πιστεύει στην αναμόρφωση του ατόμου) να παρέμβει στους εγκεφάλους ορισμένων φυλακισμένων με σκοπό να αλλοιώσει τις αισθήσεις τους αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον κόσμο: να τους μεταλλάξει.

Μολονότι το μυθιστόρημα μπορεί να ενταχθεί στη λογοτεχνία του φανταστικού, κι αυτά που περιγράφονται δεν μοιάζουν «να επιδέχονται άλλο κλειδί από την παραίσθηση ή το σύμβολο», σύμφωνα με τον Μπόρχες, ωστόσο μπορούν να ερμηνευτούν, διότι ανάγονται στην επιστήμη ή τέλος πάντων σε κάτι που φαίνεται επιστημονικό. Στο τέλος ωστόσο μένουν στον αναγνώστη αρκετές απορίες: ο Καστέλ υπήρξε εφευρέτης ή η αφήγηση του υποπλοιάρχου είναι πλαστή; Τι κρύβεται πίσω από την εξαφάνιση του Νεβέρ; Μια ερωτική αντιζηλία, μια συνωμοσία ή μια ανταρσία; Μήπως είναι θύμα εγκλήματος; Ποια είναι αλήθεια; Αυτά όμως ανάγονται στις λογοτεχνικές τεχνικές του συγγραφέα.

Ο αναγνώστης ας έχει υπόψη του πως δεν πρόκειται για εύκολο αφήγημα, χρειάζεται να καταβάλει κόπο για να απολαύσει το κείμενο. Διότι το μυθιστόρημα είναι ένα δείγμα πολύ καλής λογοτεχνίας, υψηλής θα λέγαμε, και πιθανότατα αυτός είναι ο λόγος που ένας συγγραφέας του αναστήματος του Παύλου Μάτεσι ανέλαβε τη μετάφρασή του.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

Το ΒΗΜΑ, 30/07/2006