Επιβολή, τα κείμενα της βίας

Ο τόμος Επιβολή περιλαμβάνει μια επιλογή κειμένων, κυρίως διηγημάτων, του Νίκου Κάσδαγλη από το 1952 ώς το 1998. Τα κείμενα της βίας. Η διερεύνηση της βίας σε διαφορετικές μορφές αποτέλεσε βασικό θέμα στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Η βιαιότητα των συγκρούσεων και γενικά η παθολογία του κακού συνιστούν τα κεντρικά μοτίβα των αφηγήσεών του. Ο συγγραφέας αποκαλύπτει τους μηχανισμούς της εξουσίας και τον σκοτεινό κόσμο των ενστίκτων, δυο πεδία σε συνεχή αλληλεπίδραση. Η χρήση της βίας, παγκόσμιο φαινόμενο σήμερα, κάνει τα κείμενα αυτά, που αποτελούν υφολογικό επίτευγμα της λογοτεχνίας μας, επίκαιρα όσο ποτέ.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μία από τις ισχυρότερες φωνές των πεζογράφων της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, ο Νίκος Κάσδαγλης συγκεντρώνει στον ανά χείρας τόμο (με τη συνδρομή των Γ. Δ. Παγανού και Στέφανου Διαλυσμά) κείμενα (διηγήματα ή αποσπάσματα από μυθιστορήματα) τα οποία έχουν ως κεντρικό θέμα τους τη βία. Επιλέγοντας κομμάτια από τη μακρά του πορεία στα γράμματα (το πρώτο του βιβλίο κυκλοφορεί το 1952), ο συγγραφέας στέκεται σε τρεις συλλογές διηγημάτων του και σε δύο μυθιστορήματα: στις «Σπιλιάδες» (1952), τη «Μυθολογία» (1977) και τους «Ελεήμονες» (1990) ως προς τις συλλογές των διηγημάτων και στα «Δόντια της μυλόπετρας» (1955) και το «Η Μαρία περιηγείται στη Μητρόπολη των νερών» (1982) ως προς τα μυθιστορήματα. Στην ανθολογία περιλαμβάνονται και δύο ανεξάρτητα κείμενα: το πολυσυζητημένο «Θολάμι» (1987), που αποτελεί την πρώτη αναφορά της ελληνικής πεζογραφίας στο ζήτημα της τρομοκρατίας, και το «Αλλάχ, Ακμπάρ!», που καταπιάνεται με το πρόβλημα του διωγμού των Κούρδων στο Ιράκ του Σαντάμ Χουσεΐν.



Η εμπειρία του πολέμου



Οι επιλογές του Κάσδαγλη στην «Επιβολή» αποτελούν ένα είδος επιτομής του έργου του, μια και η βία επανέρχεται ως βασικό και αναπότρεπτο μοτίβο του, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, περισσότερο ή λιγότερο φανερά, στο σύνολο της διαδρομής του. Θρεμμένος με τη σκληρή εμπειρία τόσο του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου όσο και του ελληνικού Εμφυλίου, του οποίου οι συνέπειες κατακλύζουν τη δεκαετία του '60 και φτάνουν μέχρι την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, το 1974, ο Κάσδαγλης έδειξε σε ολόκληρο το μήκος της πεζογραφίας του τον απίστευτο ζόφο της εποχής του -τις συνεχείς υπερβάσεις της εξουσίας και τη διάχυση του πολιτικού αυταρχισμού σε μια κοινωνία η οποία χρειάστηκε πολλά (και εξαιρετικά επίπονα) χρόνια προκειμένου να αφομοιώσει το βάρος της εμφύλιας σύρραξης και να ισορροπήσει κάποια στιγμή σε ένα διαφορετικό θεσμικό πεδίο από εκείνο το οποίο καθόρισε η ιστορική σύγκρουση της Αριστεράς με τις δυνάμεις του αστισμού.

Κινούμενος σε έναν τέτοιο κύκλο, ο Κάσδαγλης, που δεν ανήκει στην Αριστερά, συγκέντρωσε την προσοχή του, όπως εύστοχα το σημειώνει ο Γ. Δ. Παγανός, στις προλογικές του παρατηρήσεις, και σε δύο άλλες κατευθύνσεις, κάθε άλλο παρά άσχετες με το βασικό κορμό της δουλειάς του. Στη μία κατεύθυνση θα πρέπει να δούμε τα ευρύτερα πολιτικά του ενδιαφέροντα, που είναι οι αγώνες των Κούρδων για την ανεξαρτησία τους, αλλά και ο κίνδυνος της οικολογικής καταστροφής ή του πυρηνικού ολέθρου. Στην άλλη κατεύθυνση χρειάζεται να λογαριάσουμε την έγνοια του για τα αγκάθια των κοινωνικών σχέσεων (προβληματικοί γάμοι και ενδοοικογενειακά δράματα σε στενή συνάρτηση με ποικίλες εκδηλώσεις του έρωτα και της σεξουαλικότητας). Ιδού, λοιπόν, η δεξαμενή που αρδεύει την παρούσα ανθολογία, σημαδεύοντας με πολύ χαρακτηριστικούς δείκτες την ταυτότητα και τη φυσιογνωμία της. Ολος ο Κάσδαγλης βρίσκεται εδώ: από τη μοιραία ματαίωση και τον αδυσώπητο φθόνο της αναπηρίας («Ο μηχανικός»), τις εν ψυχρώ δολοφονίες του εμφύλιου σπαραγμού («ΜΥΡΡΑ») και τα βασανιστήρια της Μακρονήσου («Μακάριοι οι ελεήμονες ότι αυτοί ελεηθήσονται») μέχρι τη θανατολατρική πλήξη της μεγαλοαστικής τάξης («Αγος»), τη φετιχιστική ηδονή του αίματος («...ψυχρά και με ακρίβεια...»), την τρομοκρατική παράνοια («Το θολάμι») και τον παραλογισμό της γενοκτονίας («Αλλάχ Ακμπάρ!»).

Ο κύκλος τον οποίο διατρέχουν τα κείμενα της «Επιβολής» (κύκλο τον οποίο θέλει ασφαλώς να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση ο συγγραφέας, κάνοντας μια τέτοια επιλογή στην ωριμότητά του) αποδεικνύει γρήγορα πως η βία πόρρω απέχει από τού να ταυτίζεται στην αντίληψή του μόνο με την πολιτική αυθαιρεσία. Κι αν η πολιτική αυθαιρεσία παραμένει πέραν πάσης αμφιβολίας το κυρίαρχο στοιχείο της, με την εξουσία να αναλαμβάνει σταθερά το ρόλο του εξολοθρευτή, δεν νοείται την ίδια ώρα να αποκλείσουμε από τη σφαίρα της μια βαθύτερη ανθρώπινη ορμή, ένα ένστικτο καταστροφής και διάλυσης, που μπορεί πρόθυμα να καταβροχθίσει, σε δεδομένο τόπο και χρόνο, τα πάντα. Να πώς το ομολογεί ευθαρσώς ο Κάσδαγλης, σχολιάζοντας στο τέλος του τόμου τα περιεχόμενά του: «Ο πολιτισμένος άνθρωπος μπορεί εύκολα να επιστρέψει στις αρχέγονες ροπές όταν του προσφέρεις ένα πρόσχημα που το αποδέχεται τόσο ευκολότερα όσο περισσότερο προσεγγίζει το ένστικτο. Από τα πιο γνωστά προσχήματα που έχουν χρησιμοποιηθεί, αναφέρω την υπεροχή της ράτσας, το ζωτικό χώρο, την αμοιβαία επιθετικότητα, τα αντικρουόμενα οικονομικά συμφέροντα».



Αποστασιοποιημένη αφήγηση



Η εικονογράφηση της βίας, ακόμη κι αν αυτό οφείλει να γίνει με όρους πολιτικής καταγγελίας, όπως συχνά συμβαίνει στα κείμενα του Κάσδαγλη, χρειάζεται μιαν ορισμένη μέθοδο προκειμένου να αποδώσει δραματουργικά και να μην εξισωθεί απλώς με μιαν ιδεολογική αποστροφή και απώθηση. Και η μέθοδος την οποία παρατηρούμε να εφαρμόζεται πρωτίστως στα κομμάτια της «Επιβολής» δεν είναι άλλη από την πλήρη απόσταση της αφήγησης από τα δρώμενα, από την καθ' ολοκληρίαν συναισθηματική αποχή του αφηγητή από τα πάθη των θυμάτων της βίας. Η γυμνή, εντελώς ξηρή περιγραφή των γεγονότων (δίκην επί τόπου μαρτυρίας) και η χειρουργικού τύπου παράσταση των προσώπων (χωρίς κανένα εξωτερικό, δηλωτικό φόρτωμα), που σχηματίζουν την οδύνη τους όχι μέσα από τα λόγια ή από τις χειρονομίες τους, αλλά σιωπηρά και παθητικά, μέσα από το αποτέλεσμα των πράξεων οι οποίες κινούνται εναντίον τους, γίνονται στα χέρια του Κάσδαγλη το ισχυρότερο εργαλείο για την ευόδωση των σκοπών του. Εργαλείο που μας προσφέρει μια λογοτεχνία η οποία μεταδίδει πάραυτα τη δεξιοτεχνικά κρυμμένη φόρτισή της στον αναγνώστη, καθιστώντας τον συνυπεύθυνο (για να χρησιμοποιήσω ένα παλαιού τύπου σχήμα) για την ηθική και πολιτική εξαχρείωση του ανθρωπολογικού της τοπίου. Και από αυτή (και όχι μόνον από αυτή) την άποψη, ο Κάσδαγλης αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σημαντικότερες περιπτώσεις της μεταπολεμικής πεζογραφίας -έναν από τους καλύτερους, αλλά και τους εναργέστερους στυλοβάτες της.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/03/2006