Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων -Ι- της ξένης λογοτεχνίας ΙΘ - Κ αι.

ΚΡΙΤΙΚΗ



Από τον 19ο αιώνα η δυτική σκέψη αναζητούσε τις κοινές ρίζες κάθε εθνικής έκφρασης προκειμένου να εντάξει τις νέες επιστημονικές τάσεις αλλά και τους επί μέρους αισθητικούς και λογοτεχνικούς θησαυρούς, έντεχνους ή παραδοσιακούς, σε ένα κοινό περιβάλλον. Η εξωτική περιέργεια υπέβαλλε αμετάκλητα την επιστροφή στα οικεία και οι ξένες επιρροές προσαρμόζονταν στα νέα δυναμικά εκδοτικά ήθη. Ηταν η ώρα της συγκριτολογίας. Από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και εξής οι πολιτισμικές συναλλαγές διευρύνονται μέσα σε ένα τοπίο ολοένα και πιο πολυκεντρικό. Η εξωτική περιέργεια παραχωρεί τη θέση της σε συνειδήσεις λιγότερο αμιγείς, για τις οποίες ο πόνος της νοσταλγίας είναι σύμφυτος με τη χαρά της επιστροφής. Εμφανίζονται τα πρώτα φαινόμενα αποπολιτισμού. Αναζητώντας τώρα σχήματα ευέλικτα, η ιστοριογραφία ανακαλύπτει στη μετάφραση έναν σπουδαίο δείκτη της μεταγωγής και συναλλαγής των πολιτισμών. Η παραδοσιακή πλάνη που την ταύτιζε με μια γλωσσική άσκηση χωρίς συνέπειες όχι μόνον αντικαθιστούσε τα μεταφραστικά κριτήρια με σοφίσματα εύκολου εντυπωσιασμού αλλά και περιόριζε την εμβέλειά της ως πολιτισμικού φαινομένου. Αγνοούσε το σύνολο των παραγόντων οι οποίοι καθορίζουν τη σημασία κάθε εντύπου και οι οποίοι πολλαπλασιάζονται στην περίπτωση της μετάφρασης, εφόσον αυτή συνθέτει εξ ορισμού περισσότερες της μιας συγγραφικές δράσεις.



Ο θησαυρός του ερευνητή



Αν λοιπόν η βιβλιογραφία επιτρέπει την εποπτεία της πολιτισμικής δραστηριότητας μιας εποχής, η βιβλιογραφία του μεταφρασμένου βιβλίου δίνει πρόσβαση στην πολιτισμική διάδραση ποικίλων εποχών και τόπων. Η Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας είναι, κατ' αυτή την έννοια, ο θησαυρός του ερευνητή των ανθρωπιστικών επιστημών γενικά. Στον πρώτο τόμο που κυκλοφόρησε συλλέγεται, σύμφωνα με τα καλύτερα βιβλιογραφικά πρότυπα, η παραγωγή των αυτοτελώς εκδοθεισών μεταφράσεων λογοτεχνικών έργων του 19ου αιώνα, ήτοι 3.215 λήμματα, που συνοδεύονται από αποτύπωση της σελίδας τίτλου. Αναμένουμε ανυπόμονα την έκδοση του συνόλου των έξι τόμων που καλύπτουν τον 20ό αιώνα αλλά και τη (μικρή) παραγωγή από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα, όπου θα καταγραφούν συνολικά περίπου 20.000 βιβλία. Αποτέλεσμα πολυετών ερευνών, ιδιωτικών και θεσμικών, το ελληνικό παράδειγμα αποτελεί πρότυπο για τα ευρωπαϊκά γράμματα, όχι μόνο επειδή προηγείται (στη Γαλλία αντίστοιχες μακρόπνοες έρευνες άρχισαν μόλις πρόσφατα), αλλά και επειδή στη χρονική του έκταση διακρίνεται ευκρινέστερα η περιοχή της λογοτεχνίας.

Τα πολύτιμα ευρετήρια του Α' τόμου οργανώνουν τις πληροφορίες σχετικά με τους τίτλους των έργων που έχουν μεταφραστεί, τους μεταφραζομένους συγγραφείς, τους μεταφραστές, τους εκδότες και τον τόπο της κάθε έκδοσης. Το έργο καθίσταται έτσι ένα ανεκτίμητο εργαλείο που μπορεί όχι μόνο να ικανοποιήσει την περιέργεια του φιλομαθούς αναγνώστη αλλά και, στα χέρια ικανών ερμηνευτών, με βάση τις σύγχρονες διακειμενικές μεθόδους, να αναθεωρήσει πολλές πτυχές του νεοελληνικού πολιτισμού. Αν μάλιστα αντιμετωπιστεί στο μέλλον με ισάξια προσοχή όχι μόνον ό,τι καταγράφεται αλλά και ό,τι παραλείπεται, όπως μεταφράσεις που δεν δημοσιεύθηκαν αυτοτελώς αλλά περιοδικώς, ορισμένες που εντάχθηκαν σε νέα πρωτότυπα έργα, πολλές που παρέμειναν σε μορφή χειρογράφου μεγάλων κάποτε συγγραφέων ή (κυρίως στο θέατρο) δεν σώθηκαν καθόλου σε γραπτή μορφή, μπορεί να φωτισθεί όχι μόνον τι εκδίδεται και γιατί, ποιοι επενδύουν σε ποιους αναγνώστες, αλλά και ποιοι διαβάζουν τι, ποιοι εμπνέονται από τι. Ανάμεσα στο corpus των πρωτοτύπων και σε εκείνο των αυτοτελώς εκδοθεισών μεταφρασμένων έργων, η πνευματική διαχείριση πηγών και παραφράσεων, ψευδο-μεταφράσεων ή ψευδο-πρωτοτύπων οδηγεί στο εντυπωσιακό οικοδόμημα μιας εθνικής λογοτεχνίας δύο μόλις αιώνων που αριθμεί δύο Νομπέλ ποίησης και έναν διεθνώς πρώτης τάξεως ποιητή χωρίς Νομπέλ, τον Καβάφη. Ιδιαίτερα ο ελληνικός 19ος αιώνας γένεσης της νεοελληνικής λογοτεχνίας ως ενότητας αυτοτελούς με συνείδηση της ύπαρξής της υπογραμμίζει πόσο η εγωπάθεια εχθρεύεται τη συναλλαγή των πολιτισμών. Η μετάφραση ήταν τότε άλλοτε μεν εθνικό έργο, συχνά χωρίς να φθάνει στο τυπογραφείο, άλλοτε δε ταπεινός τρόπος βιοπορισμού «ανώνυμων» μεταφραστών όπως ο Παπαδιαμάντης. Αλλοτε πάλι γινόταν μέσο προβολής ενός συγγραφικού ή ιδεολογικού προγράμματος, είτε με τη μετάφραση διάσημων έργων με ελληνική θεματολογία (όπως το Οδοιπορικό του Σατωβριάνδου από τον πρωτοεμφανιζόμενο Ροΐδη) είτε με την αποσιώπηση του ονόματος του μεταφραζομένου συγγραφέα (όπως του Λέρμοντοφ στο περιοδικό Πανδώρα).



Υμνος στην ταπεινότητα



Ο θησαυρός των μεταφράσεων είναι βέβαια αποτέλεσμα συστηματικού μόχθου για την υλοποίηση ενός φιλολογικού οράματος, είναι όμως επίσης ένας ύμνος στην ταπεινότητα της πραγματικής γνώσης, ένας ύμνος στο δημοκρατικό ευρωπαϊκό ήθος. Στιγματίζει έμμεσα αλλά επιστημονικά την εθνική ταυτολογία, όπως και την υπεροπτική σκοτεινότητα της έκφρασης που ακυρώνει τη χαρά της επικοινωνίας, ταυτίζοντας επικίνδυνα την ετερότητα με τη σύγχυση.



Μαρία Τσούτσουρα (δρ Συγκριτικής Φιλολογίας)

Το ΒΗΜΑ, 08/04/2007