Η ελληνική ιδιαιτερότητα Ι

Ο τόμος περιλαμβάνει τις διαλέξεις του Κορνήλιου Καστοριάδη στην Ανώτατη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών (EHESS) το ακαδημαϊκό έτος 1982-1983. Στο βιβλίο αναλύονται ζητήματα, όπως η δημοκρατία και η ελευθερία, η φύση της ελληνικής θρησκείας και μυθολογίας και η γένεση των φιλοσοφικών ερωτημάτων από τους προσωκρατικούς. Ένα βιβλίο σταθμός για τον προβληματισμένο αναγνώστη.





Κάπως αργά στη ζωή του φιλοσόφου άρχισε η ενασχόλησή του με τον ελληνικό πολιτισμό, για να ανακαλύψει τι είναι αυτό που τον κάνει τόσο ξεχωριστό ανάμεσα σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς. Βέβαια ο Κορνήλιος Καστοριάδης (1922-1997) ήταν Ελληνας και οι σπουδές του στην Αθήνα, προτού φύγει στη Γαλλία το 1945, του επέτρεπαν να διαβάζει Ομηρο, Ησίοδο, Προσωκρατικούς, τραγικούς, Πλάτωνα, Αριστοτέλη κ.λπ. από το πρωτότυπο. Η ενασχόλησή του όμως με άλλα ρεύματα σκέψης (υπήρξε εμπνευστής και συνιδρυτής της ομάδας και του περιοδικού «Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα») καθυστέρησε την αναζήτησή του γύρω από το θέμα της ελληνικής ιδιαιτερότητας.

Αν και οι χρονολογίες είναι επισφαλείς δείκτες της εξέλιξης της σκέψης ενός φιλοσόφου, ο Καστοριάδης -επίσημα- αρχίζει να ασχολείται με τον ελληνικό πολιτισμό όταν αποφασίζει να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα τετραετούς διδασκαλίας (1982-1986) στη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών Κοινωνικών Επιστημών (EHESS). Και είναι το προφορικό αυτό υλικό των σεμιναρίων που απομαγνητοφωνείται για να εκδοθεί σε χωριστούς τόμους υπό τον γενικό τίτλο «Η ανθρώπινη δημιουργία». Στις διαλέξεις των δύο πρώτων ετών -1982-1983- ο Καστοριάδης, ένας φιλόσοφος που κρατούσε πάντα μια επιφυλακτική στάση απέναντι στα «θαύματα» του ανθρώπου, εξηγεί πώς και γιατί θεωρεί τον ελληνικό πολιτισμό ξεχωριστό. Δεν παραβλέπει ότι όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες παρουσιάζουν πολιτισμικό ενδιαφέρον, αλλά ήταν οι Ελληνες, λέει, που άρχισαν να ενδιαφέρονται για τους άλλους, «ενδιαφέρον που είναι απλώς μια άλλη όψη της κριτικής και ερωτηματικής ματιάς που είχαν για τους δικούς τους θεσμούς». Ο αναγνώστης πρέπει να ξέρει ότι τα κείμενα αυτών των σεμιναρίων του Καστοριάδη παρουσιάζουν δυσκολίες. Και γιατί πρόκειται σχεδόν για προφορικό λόγο και γιατί δεν τα επεξεργάστηκε ο ίδιος: Είναι κείμενα που τώρα απομαγνητοφωνούνται και σχολιάζονται από τους Enrique Escobar, Myrto Gondicas και Pascal Vernay.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Δέκα χρόνια έχουν περάσει από τον θάνατο του Καστοριάδη (1922-1997) και η σκέψη του όχι μόνο δεν έχει ξεχαστεί, αλλά η κρίση της πολιτικής αντιπροσώπευσης και τα φαινόμενα απαξίωσης της πολιτικής την κάνουν όλο και πιο επίκαιρη, όλο και πιο αναγκαία βάση προβληματισμού. Σήμερα, χάρη στην επιμονή των επιμελητών Ενρίκε Εσκομπάρ, Μυρτώς Γόντικα και Πασκάλ Βερνέ, υπό τον γενικό τίτλο «Η ανθρώπινη δημιουργία», εκδίδονται τα σεμινάρια που έκανε ο Καστοριάδης ως καθηγητής στην Ανώτατη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών στο Παρίσι, από το 1980 ώς το 1997. Εχουν ήδη εκδοθεί τρία βιβλία που καλύπτουν τα πρώτα δυόμισι χρόνια διδασκαλίας. Ο παρών τόμος αποτελείται από τα ηχογραφημένα σεμινάρια του Καστοριάδη, που πραγματοποιήθηκαν από τον Νοέμβριο του 1982 ώς τον Μάρτιο του 1983, και από ένα ανέκδοτο χειρόγραφο με τον τίτλο «Η πολιτική σκέψη».

Ο Ελληνας φιλόσοφος άργησε να τοποθετήσει στην παλέτα του φιλοσοφικού πίνακα ζωγραφικής, τον οποίο ζωγράφιζε από το 1940, τα χρώματα της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Ο προβληματισμός του για την ελληνική φιλοσοφία ξεκινά από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η «στροφή» του προς την ελληνική φιλοσοφία δεν γίνεται για λόγους έξαρσης της συμβολής του ελληνικού πολιτισμού στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Ο Καστοριάδης σ' όλη του την πνευματική πορεία αισθάνεται για τον εθνικισμό, την ψοφοδεή μεγαλοπρέπεια της ελληνοκεντρικότητας και της τρισχιλιετούς συνέχειας του Ελληνισμού, όχι μόνο μια βαθύτατη απέχθεια, αλλά κι ένα θεωρητικό και πνευματικό μίσος. Θα συμβουλεύαμε όσους επιθυμούν να διαβάσουν αυτό το βιβλίο για να βρουν επιχειρήματα κατά του βιβλίου ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού και για να αισθανθούν υπερηφάνεια που είναι Ελληνες, να μην το κάνουν, θα απογοητευτούν.

Ο φιλόσοφος στράφηκε προς την ελληνική φιλοσοφία, όχι για να αντλήσει επιχειρήματα υπέρ του ελληνικού θαύματος. Αλλωστε εξαρχής τονίζει πως ταυτόχρονα με το ελληνικό θαύμα υπάρχουν το κινεζικό, ιαπωνικό, ινδουιστικό, εβραϊκό, ισλαμικό, το θαύμα των Ινδιάνων της Νότιας Αμερικής κ.ο.κ. Το ενδιαφέρον του για την αρχαία Ελλάδα προκαλείται επειδή σ' αυτήν ανακαλύπτει τα σπέρματα και την αρχή της βασικής του φιλοσοφικής και πολιτικής αρχής. Αυτή δεν είναι άλλη από τη δημιουργία της κοινωνικής ζωής από τους ίδιους τους ανθρώπους.

Για τον φιλόσοφο η μεγάλη καινοτομία της ελληνικής σκέψης ήταν η απελευθέρωσή της από τα δεσμά μιας εξωκοινωνικής, θεϊκής, υπερβατικής ή άλλης αρχής που θέτει τα όρια και τους κανόνες της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Στην αρχαία ελληνική δημοκρατία οι άνθρωποι είναι οι ίδιοι δημιουργοί των νόμων που τους διέπουν. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει κάποιος θεός που μιλάει στον Περικλή. Ο μόνος θεός που μιλάει στους Ελληνες είναι η θεσμίζουσα αγορά.

Αυτό όμως που οφείλουμε να προσέξουμε είναι πως για τον Καστοριάδη το σώμα της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής σκέψης είναι χαραγμένο στο πνεύμα των θεσμών. Και σε κάτι άλλο. Στην αλήθεια των ελληνικών μύθων. Αλήθεια όχι με την έννοια ταύτισης μύθου και πραγματικότητας, αλλά με την έννοια της μυθολογικής απόδοσης των κυρίαρχων αρχών της ελληνικής κοινωνίας.

Επομένως ο στοχαστής δεν μας λέει, μόνον, πως οι θεσμοί και οι μύθοι προηγούνται της ανάπτυξης της ελληνικής σκέψης, αλλά και εντοπίζει μέσα στα ομηρικά έπη εκείνη τη γραμμή που οδηγεί απευθείας στην ελληνική δημοκρατία. Υποστηρίζει επίσης πως η στροφή από την πίστη στην ανθρώπινη δημιουργία προς την πίστη σε κάποιους άλλους υπερβατικούς και μεταθανάτιους κόσμους αποτελεί την απαρχή της κρίσης της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας.

Η ουσία της καστοριαδικής αντίληψης εντοπίζεται στη θέση του για την πρωταρχική φαντασιακή σύλληψη του αρχαιοελληνικού κόσμου ως ενός κόσμου άνευ υπερβατικού νοήματος, ενός κόσμου που αρχίζει και τελειώνει πάνω στη γη ή αλλιώς, με τα λόγια του ίδιου του φιλόσοφου, «ενός κόσμου μη νοητού, όπου η έλλειψη υπερβατικής πηγής της σημασίας του νόμου ή του κανόνα είναι που ελευθερώνει τους Ελληνες και τους επιτρέπει να δημιουργήσουν θεσμούς μέσα στους οποίους νομοθετούν οι ίδιοι οι άνθρωποι» (σελ. 93). Αυτή η φαντασιακή σύλληψη αναπτύσσεται στα ομηρικά έπη και όχι μόνον προηγείται της φιλοσοφίας και της δημοκρατίας, αλλά και αποτελεί το σπέρμα της ανάπτυξής τους.

Στα ομηρικά έπη περιέχεται η τραγική σύλληψη ενός κόσμου που αρχή του είναι το χάος (Αναξίμανδρος) και περιεχόμενό του ο θάνατος, ως τραγική μοίρα της ανθρώπινης ζωής. Οι ομηρικοί ήρωες, αντίθετα με τους ήρωες της τραγωδίας, γνωρίζουν πως θα πεθάνουν, και όχι μόνον αυτό, αλλά και επιλέγουν τον τρόπο που θα πεθάνουν. Αυτό που προβάλλεται στην Ιλιάδα είναι ο αναπότρεπτος χαρακτήρας της μοίρας. Υβρις δεν είναι η περιφρόνηση των θείων, αφού τα θεία παρότι κατέχουν σημαντική θέση στην κοινωνία, δεν αποτελούν τίποτε άλλο παρά μέρος της κοινωνίας των ανθρώπων. Υβρις είναι η ίδια η τραγική ανθρώπινη ύπαρξη και η σύγκρουση μεταξύ της αξίας της ζωής και του τραγικού και μοναδικού της τέλους. Με λίγα λόγια, οι Ελληνες δημιούργησαν γιατί κατανόησαν πως μόνον αυτή η ζωή υπάρχει, πως μόνον αυτή η ζωή αξίζει, ενώ, από την άλλη, πίστεψαν πως η ίδια η ζωή λόγω του αναπόφευκτου τέλους της αποτελεί ύβριν. Αυτή όμως είναι μια ύβρις ανθρώπων προς ανθρώπους, το υπερβατικό εδώ δεν έχει καμία θέση.

Για τον αξέχαστο στοχαστή η αναξιμανδρική εκδοχή ενός κόσμου που αναδύεται από το χάος, όπου η ίδια η ύπαρξη εμφανίζεται ως υπέρβαση, ως ύβρις, «καθορίζει ουσιαστικά τη γένεση της φιλοσοφίας και της δημοκρατίας» (σελ. 259). Η φιλοσοφία είναι δυνατή μόνον εκεί όπου ο κόσμος είναι και συγχρόνως δεν είναι νοητός. Με τον Ξενοφώντα αρχίζει και συγχρόνως φτάνει σε ανώτερο επίπεδο η κριτική της παράδοσης και τέλος, με τον Ηράκλειτο ο λόγος αποκτά καθολική διάσταση. Διάσταση που προϋποθέτει την ίση συμμετοχή στον λόγο. Αυτό αποτελεί ό,τι ονομάζουμε ελληνικό πεδίο.

Δεν είμαστε καθόλου πεπεισμένοι πως η τραγικότητα της μοναδικής ζωής αποτελεί προνόμιο της αρχαιοελληνικής σκέψης. Ούτε βεβαίως οι αρχαίοι Ελληνες είχαν ξεμπερδέψει με το ζήτημα της μετά θάνατον ζωής. Πίστευαν και αυτοί στον κόσμο των ψυχών, παρότι οι διαφορές από τις δοξασίες των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι εμφανείς. Ούτε επίσης θεωρούμε πως η έννοια της ατομικότητας ως ξεχωριστής αυθύπαρκτης αξίας -η οποία βεβαίως αποδίδεται μόνο στους επικούς ήρωες- αποτελεί ανακάλυψη της Αρχαίας Ελλάδας. Πολλές από τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση της δημοκρατίας, τις οποίες ο Καστοριάδης ανακαλύπτει στην αρχαιότητα, ναι μεν υπάρχουν ως σπέρματα στην ελληνική ζωή και σκέψη, αλλά αποκτούν την αυτονομία τους με την εμφάνιση του Διαφωτισμού και της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Ο ατομικισμός, ο σαφής διαχωρισμός της επίγειας από τη θεία πόλη ή μάλλον η πίστη μόνο στην πρώτη, αλλά κυρίως η προτεραιότητα των ανθρώπινων σχέσεων έναντι των ανθρώπινων νόμων είναι επιτεύγματα του Διαφωτισμού. Η δημοκρατία στη σύγχρονη μορφή της υπάρχει γιατί υπήρξε ο Διαφωτισμός. Ο Καστοριάδης δεν το αποδέχεται αυτό, γιατί ο ίδιος πιστεύει μόνο στην άμεση δημοκρατία, ενώ θεωρεί την αντιπροσωπευτική μια θεμελιώδη απάτη (σελ 449). Παρ' όλες τις απορίες για μερικά βασικά υλικά με τα οποία έχει κτισθεί το οικοδόμημα της καστοριαδικής σκέψης, δεν παύουμε να θαυμάζουμε τη συνολική του εικόνα και σίγουρα δεν έχουμε να χάσουμε αν το επισκεπτόμαστε ξανά και ξανά.

Το βιβλίο συνοδεύει ένα ιδιαίτερα διεισδυτικό κείμενο του Πιέρ Βιντάλ Νακέ και προστατεύεται από την εξαιρετική μετάφραση του Ξενοφώντα Γιαταγάνα. Ο μεταφραστής, με θητεία στην πάλαι ποτέ ανανεωτική Αριστερά και φίλος του Καστοριάδη, αποδεικνύει πως οι αναγνωρισμένες τεχνοκρατικές του ικανότητες -για πολλά χρόνια εργάστηκε στη νομική υπηρεσία του Συμβουλίου της Ευρώπης-, όχι μόνο μπορούν να συνυπάρχουν με φιλολογικές και φιλοσοφικές ευαισθησίες, αλλά και πηγάζουν απ' αυτές.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/09/2007